گوشه‌ای از عبادت و بندگی امام رضا(ع) در کتاب الگوهای فضیلت

همشهری آنلاین: آیت‌الله ابراهیم امینی در کتاب الگوهای فضیلت به شرح گوشه‌ای از عبادت و بندگی امام رضا(ع) پرداخته است که در ادامه می‌خوانیم.

امام رضا علیه‌السلام همانند پدرانش، در عبادت پروردگار جهان، جدّی و کوشا بود. نمازهای واجب خود را در اوّل وقت فضیلت و با خضوع و خشوع و حضور قلب می‌خواند. بر خواندن نمازهای نافله نیز مواظبت داشت. تهجّد و شب بیداری و خواندن نماز شب را ترک نمی‌کرد. اهل دعا و ذکر و قرائت قرآن بود. در این رابطه مطالبی گفته شده که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم:

رجاء ابن ابی ضحّاک می‌گفت: مأمون، به من مأموریّت داد تا علی بن موسی الرضا علیه‌السلام را از مدینه به سوی طوس حرکت دهم. دستور داد آن حضرت را از راه بصره و اهواز و فارس عبور دهم و از شهر قم عبور نکنیم. به من امر کرد شبانه‌روز مراقب آن جناب باشم تا به شهر مرو برسیم. به خدا سوگند! مردی را با تقواتر و کثیر الذکرتر و خدا ترس‌تر از او ندیدم:

بعد از خواندن نماز صبح، در مصلای خود می‌نشست و تا طلوع شمس سبحان الله، الحمدللّه، الله أکبر و لا إله إلاّ الله می‌گفت و بر پیامبر صلوات می‌فرستاد، بعد از آن به سجده می‌رفت و سجده‌اش تا بر آمدن آفتاب ادامه می‌یافت.

بعد از آن، تا نزدیک ظهر، برای مردم حدیث می‌گفت و موعظه می‌کرد. آن گاه تجدید وضو می‌کرد و به مصلا می‌رفت.

بعد از اذان ظهر شش رکعت نماز نافله می‌خواند. در رکعت اوّل، حمد و سوره قل یا أیها الکافرون، در رکعت دوم، حمد و سوره قل هوالله أحد و در چهار رکعت دیگر، حمد و قل هوالله أحد، می‌خواند. بعد از هر دو رکعت، سلام می‌داد و در رکعت دوم، قبل از رکوع، قنوت به جا می‌آورد. بعد از آن، اذان می‌گفت و دو رکعت نماز (نافله) می‌خواند. آن‌گاه اقامه می‌گفت و سپس نماز ظهر را می‌خواند. بعد از نماز ظهر، به گفتن سبحان الله، الحمدللّه، الله أکبر و لاإله‌الاّالله مشغول می‌شد و تا مدّتی ادامه می‌داد. آن‌گاه به سجده شکر می‌رفت و در حال سجده، یکصد مرتبه شکراً للّه می‌گفت. بعد از آن، شش رکعت نماز نافله می‌خواند با حمد و قل هوالله و در هر دو رکعت، سلام می‌داد و در رکعت دوم، قبل از رکوع، قنوت به جای می‌آورد. آن گاه اذان می‌گفت و دو رکعت دیگر نماز نافله می‌خواند و در رکعت دوم، قنوت می‌خواند. بعد از آن، اقامه می‌گفت و نماز عصر را می‌خواند. در تعقیب نماز عصر نیز سبحان الله، الحمدللّه، الله أکبر و لا إله إلا الله می‌گفت، تا هر چه خدا بخواهد. آن گاه به سجده شکر می‌رفت و صد مرتبه حمداًللّه می‌گفت.

وقتی مغرب می‌شد، وضو می‌گرفت و سه رکعت نماز مغرب می‌خواند با اذان و اقامه، و در رکعت دوم، قبل از رکوع، قنوت می‌خواند. بعد از نماز نیز مشغول ذکر سبحان الله، الحمدللّه، الله أکبر و لا إله الا الله می‌شد و آن گاه به سجده شکر می‌رفت.

سر از سجده بر می‌داشت و بدون این که با کسی سخن بگوید، چهار رکعت نماز (نافله) با دو سلام به جای می‌آورد، و در رکعت دوم، قنوت می‌خواند. در رکعت اوّل، حمد و قل هوالله احد می‌خواند و در رکعت دوم، حمد و قل یا أیهّا الکافرون.

بعد از سلام نماز، می‌نشست و مدّتی تعقیب می‌خواند و بعد از آن، افطار می‌کرد.

قریب یک ثلث از شب که می‌گذشت، نماز عشاء را چهار رکعت، می‌خواند و در رکعت دوم، قبل از رکوع، قنوت می‌خواند. بعد از نماز عشاء، در مصلاّ می‌نشست و تا مدّتی مشغول ذکر سبحان الله، الحمدللّه، الله أکبر و لا إله إلا الله بود. سپس سجده شکر به جای می‌آورد و برای استراحت به رختخواب می‌رفت.

در ثلث آخر شب، از خواب برمی‌خاست، در حالی که ذکر سبحان الله، الحمدللّه، الله أکبر ، لا إله إلا الله و أستغفرالله را بر زبان داشت، مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و مشغول نماز شب می‌شد. هشت رکعت نماز می‌خواند و در هر دو رکعت، سلام می‌داد. در رکعت اوّل هر نماز، بعد از حمد، سی مرتبه قل هوالله أحد می‌خواند ـ نماز جعفر طیار را چهار رکعت با دو سلام می‌خواند و و در رکعت دوم، قبل از رکوع و بعد از تسبیح، قنوت به جای می‌آورد. نماز جعفر جزء نماز شب آن حضرت محسوب می‌شد ـ بعد از آن، دو رکعت باقی نماز شب را می‌خواند. در رکعت اوّل، سوره حمد و سوره ملک و در رکعت دوم، حمد و سوره هل أتی علی الإنسان، را می‌خواند.

بعد از آن، دو رکعت نماز شفع را می‌خواند. در هر رکعت، بعد از حمد، سه مرتبه قل هو الله احد می‌خواند و در رکعت دوم، قنوت به جای می‌آورد. سپس برمی‌خاست و نماز وَتر را یک رکعت می‌خواند. بعد از سوره حمد، سه مرتبه قل هو الله أحد و یک مرتبه قل أعوذ بربّ الفلق و یک مرتبه سوره قل أعوذ برب الناس می‌خواند و قبل از رکوع رکعت دوم، قنوت به جای می‌آورد در قنوت، این دعا را می‌خواند: «اللّهم صَلِّ على‏‌ محمّدٍ و آلِ محمّدٍ. اللّهمَ اهْدِنا فيمَنْ هَدَيْتَ و عافِنا فيمَنْ عافيت و تَوَلَّنا فيمَنْ تَوَلَّيْتَ و بارِكْ لنا فيما أعْطَيْتَ و قِنا شَرَّ ما قَضَيْتَ؛ فإنَّك تَقْضي و لا يُقْضى‏‌ عليك؛ إنَّه لايَذِلُّ مَنْ والَيْتَ و لا يَعِزُّ مَنْ عادَيْتَ، تَبارَكْتَ رَبَّنا و تَعالَيْتَ.». آن گاه هفتاد مرتبه «أستغفرالله و اسأله التوبَة» می‌گفت. بعد از سلام نماز می‌نشست و تا مدّتی تعقیب می‌خواند.

نزدیک طلوع فجر، دو رکعت نافله نماز صبح می‌خواند: در رکعت اوّل، حمد و قل یا أیها الکافرون و در رکعت دوم، حمد و قل هو الله أحد می‌خواند، بعد از طلوع فجر، اذان و اقامه می‌گفت و نماز صبح را دو رکعت می‌خواند. بعد از سلام، می‌نشست و تا طلوع خورشید تعقیب می‌خواند. سپس به سجده شکر می‌رفت و تا بر آمدن آفتاب در حال سجده بود.

در رکعت اوّل نمازهای واجب، حمد و إنّا أنزلناه و در رکعت دوم حمد و قل هوالله می‌خواند، مگر در نمازهای صبح و ظهر و عصر جمعه که بعد از حمد، سوره جمعه و منافقین را می‌خواند.

در نماز عشای شب جمعه، در رکعت اوّل، حمد و سوره جمعه و در رکعت دوم، حمد و سوره سبح اسم ربَّک الأعلی را می‌خواند.

در نماز صبح روز دوشنبه و پنج شنبه، در رکعت اوّل، حمد و سوره هل أتی علی الإنسان و در رکعت دوم، حمد و سوره هل أتی علی الانسان و سوره الغاشیه را می‌خواند و در نمازهای مغرب و عشا و در نمازهای شب و شفع و وَتْر و نماز صبح، قرائت را بلند می‌خواند و در نمازهای ظهر و عصر آهسته. در رکعت‌های سوم و چهارم نمازها به جای سوره حمد، سه مرتبه می‌گفت: «سبحان الله والحمدللّه‏ و لا إله إلاّ الله والله‏اكبر.».

ذکر قنوتش در نمازها این بود: «رَبِّ اغْفِرْ و ارْحَمْ و تَجاوَزْ عمّا تَعْلَمُ إنَّك أنت الأعَزُّ الأجلُّ الأَكْرَمُ.».

در هر مکانی که قصد اقامه دَه روز می‌کرد، روزها را روزه می‌گرفت. به هنگام مغرب، اوّل نماز واجب را می‌خواند و بعد از آن، افطار می‌کرد.

در طول سفر، نمازهای واجب را دو رکعت می‌خواند، مگر نماز مغرب را که سه رکعت می‌خواند.

نماز نافله مغرب و عشاء و نماز شب و شفع و وتر و نافله صبح را در سفر و حضر ترک نمی‌کرد، ولی نمازهای نافله ظهر و عصر را در سفر نمی‌خواند. بعد از نمازهای قصر، سی مرتبه می‌گفت: «سبحان الله والحمدللّه‏ و لا إله إلاّ الله والله‏اكبر.». و می‌فرمود: «اين ذكر، كمبود نماز را جبران مى‏‌كند.».

ندیدم که نماز ضحی را در سفر یا حضر بخواند. در سفر، اصلاً روزه نمی‌گرفت. در اوّل هر دعایی، بر محمّد و آل او صلوات می‌فرستاد. در نماز و غیر نماز، ذکر صلوات را زیاد داشت. شب‌ها، قرآن را زیاد قرائت می‌کرد. وقتی به آیه‌ای می‌رسید که مربوط به بهشت یا دوزخ بود، گریه می‌کرد. از خدا طلب بهشت می‌کرد و از آتش دوزخ پناه می‌برد.

«بسم الله الرحمن الرحيم» را در همه نمازها بلند می‌خواند. هرگاه که «قل هوالله أحد» را می‌خواند، در خفا می‌گفت: «الله أحد.». بعد از قرائت «قل هوالله أحد» سه مرتبه می‌گفت: «كذالك ربّنا.». وقتی سوره جحد را می‌خواند، پیش خود و آهسته می‌گفت: «أيهّا الكافرون.». وقتی از قرائت سوره فراغت می‌یافت، سه مرتبه می‌گفت: «ربّي الله و ديني الإسلام.».

وقتی سوره «والتين والزيتون» را می‌خواند، بعد از فراغ از قرائت می‌فرمود: «بلى‏‌ و أنا على‏‌ ذالك من الشاهدين.».

وقتی سوره «لا أقسم بيوم القيامة» را می‌خواند، بعد از فراغ می‌فرمود: «سبحانك اللّهم! بلى‏‌!.».

هنگامی که سوره جمعه را می‌خواند و به این آیه می‌رسید: «قل ما عندالله خير من اللهو و التجارة و الله خيرالرازقين»، بعد از کلمه «والتجارة»، جمله «للذين اتقوا» را البته نه به عنوان جزئی از قرآن، اضافه می‌کرد.

بعد از خواندن سوره فاتحه می‌فرمود: «الحمدللّه‏ ربّ العالمين.».

وقتی سوره «سبّح اسم ربّك الأعلى‏‌» را می‌خواند، به طور آهسته و مخفی می‌گفت: «سبحان ربّى‏‌ الأعلى‏‌.». وقتی «يا أيهّا الذين آمنوا» را می‌خواند، به طور آهسته می‌گفت: «لبيك! اللّهم لبيك!».[657]

ابراهیم بن عباس گفته است: ابوالحسن رضا علیه‌السلام خوابش در شب کم بود و شب‌زنده‌داری او زیاد. اکثر شب‌ها تا صبح بیدار و مشغول عبادت بود. بسیار روزه می‌گرفت. سه روز روزه در ماه از او ترک نمی‌شد. می‌فرمود: «سه روز روزه گرفتن در هر ماه، به منزله روزه همه عمر است.».[658]