«دریاچه نمک» روزگاری آنقدر آب داشت که تفرجگاه تهرانی‌ها باشد اما اکنون آنقدر نمک دارد که می‌تواند لایه سفیدی روی تمام ساختمان‌های پایتخت بکشد. هفته پیش استاندار قم هشدار داد که خشکسالی در دریاچه نمک قم به‌منزله ایجاد گردوغبارهای نمکی بر سر یک‌چهارم جمعیت کشور است. سید مهدی صادقی از شناسایی ۵ نوع فلز جدید در دریاچه نمک خبر داد و تأکید کرد که خشکی احتمالی دریاچه نمک بسیار خطرناک است چراکه گرد و خاک حاصل از آن نمکی و بدتر از ریزگردهای خاکی خواهد بود.
سال‌هاست که طرح‌های مطالعاتی درباره دریاچه قم آغاز شده اما نتیجه‌ای از آن به‌دست نیامده است در عوض معادن زیادی در کوه‌های اطراف این دریاچه شروع به‌کار کرده و در حال بهره‌برداری از ذخایر سنگ و کانی‌های دیگر هستند.
استان قم 3کانون بحرانی بیابانزایی دارد؛ حسین‌آباد میش‌مست، حسین‌آباد کوه نمک و دشت مسیله که دریاچه نمک در آن جای دارد، این قسمت‌ها را تشکیل می‌دهند. حوضه آبریز دریاچه نمک بیش از 90هزار کیلومترمربع را پوشش می‌داد و رود‌هایی که به آن می‌ریختند، از کوه‌های البرز و زاگرس منشأ می‌گرفتند و در سمت جنوب تا کوه‌های کرکس در نطنز نیز پیش می‌رفتند.
این رودخانه‌ها حجم زیادی از آب را به سمت دریاچه نمک و دریاچه‌های دیگر اطراف آن مانند حوض سلطان هدایت می‌کردند. تا دوران قاجار این دریاچه‌ها آبشخور حیات وحش بود و به همین دلیل از شکار‌گاه‌های سلطنتی به شمار می‌آمد.
سفرنامه‌ها و تاریخ‌نگاری‌های آن زمان نشان می‌دهد که اشراف قاجار بار‌ها برای اردوزدن و شکار در طبیعت به جنوب تهران و جایی می‌رفتند که دشتی خوش آب و هوا و نزدیک به پایتخت بود. پوشش گیاهی متنوع باعث رشد گله‌های چرندگان و در نتیجه حضور حیوانات شکاری شده بود. تا نزدیک یک قرن پیش نیز همین شرایط وجود داشت اما رشد جمعیت در استان‌های اطراف باعث مصرف آب رودخانه‌ها شد.
از سال‌های 1330که نخستین سد‌های ایران ساخته شدند، جریان رودخانه‌های جاری به سمت دریاچه نمک محدود شد. یکی از این نمونه‌ها مسدودکردن رودخانه اناربار با سد گلپایگان بود. در سال‌های اخیر که مشکل کم‌آبی به‌وجود آمده است، جریان آب این رودخانه‌ها کاملا قطع شدند و در سال 1372سد الغدیر ساوه و در سال 1373سد پانزده‌خرداد به بهره‌برداری رسیدند و آخرین مسیر‌های آبرسانی به این دریاچه هم خشک شد.
منابع آبی پراکنده در نزدیکی دریاچه و سفره‌های آب زیرزمینی نیز با حفر چاه‌های عمیق، ساخت کانال‌های متعدد و آبرسانی غلط به زمین‌های کشاورزی، از میان رفتند. با قطع حقابه 154میلیون مترمکعبی، امروزه منطقه دریاچه نمک نزدیک‌ترین کانون بزرگ تولید ریزگرد در نزدیکی پایتخت و شهرهای بزرگ مرکز ایران است.
- فاصله تا مرکز طوفان
ما آیا طوفان نمک می‌تواند از این فاصله به تهران برسد؟ مدیرکل سابق مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست، در این‌باره می‌گوید: «وقتی ریزگردهای قاره آفریقا می‌توانند به خاورمیانه برسند و در کشور ما نیز گردوغبار ناشی از دریاچه ارومیه با طی مسافت زیاد به استان زنجان رسیده است، پس فاصله زیاد نمی‌تواند مانع رسیدن ریزگردهای دریاچه نمک قم به تهران شود.»
محمد درویش می‌افزاید: «تنها دلیلی که این اتفاق تا به حال رخ نداده این است که در تهران جریان باد بیشتر از غرب به شرق است. اگر دریاچه نمک قم در استان البرز یا قزوین قرار داشت، تا به حال طوفان نمک آن به پایتخت رسیده بود.»
این فعال محیط‌زیست در پاسخ به این سؤال که چه راهکار کوتاه‌مدتی برای دورکردن خطر طوفان نمک وجود دارد، بیان می‌کند: « راه سریعی وجود ندارد که بشود مشکل دریاچه نمک را یک‌شبه حل کرد، بلکه باید مصرف آب را در مناطق اطراف آن کاهش داد. حوضه آبریز دریاچه نمک و شهر‌هایی مانند قم که کاملا با آن مرتبط هستند، تحمل جمعیت امروزی را ندارند. از آنجا که نمی‌توان جمعیت را منتقل کرد، پس باید میزان مصرف آب، سوخت فسیلی، فرسایش خاک، نابودی پوشش گیاهی و آسیب‌های مشابه آن را کاهش دهیم.»
- خشکسالی
دریاچه نمک در نقطه تلاقی 3 استان اصفهان، قم و سمنان قرار گرفته و کمتر از 100کیلومتر با تهران فاصله دارد. همزمان با خشک‌شدن این دریاچه جمعیت ساکن در شهرهای اطراف آن افزایش یافته است که باز هم منابع آب بیشتری طلب می‌کند. مجموع جمعیت در حوضه آبریز این دریاچه، یک‌چهارم جمعیت کشور و نزدیک به 20میلیون نفر است که در استان‌های تهران، البرز، قزوین، زنجان، مرکزی، همدان، اصفهان، سمنان و قم ساکن هستند.
امروزه روستا‌های نزدیک به این منطقه تا شعاع 50کیلومتری به‌علت خشکسالی و کمبود آب متروک شده‌اند و پوشش گیاهی اطراف این دریاچه از میان رفته است. حدود 30تا 40درصد اراضی کشاورزی در نقاط نزدیک به این دریاچه نیز غیرقابل استفاده است زیرا خشکی دریاچه باعث شورشدن آب‌های چاه‌های اطراف شده است.
- برداشت معدنی از منطقه بحرانی
- محمود سیجانی
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان قم
بیش از ۶ هزار میلیارد مترمکعب شورابه در داخل دریاچه ذخیره شده است که در آن ۵۴ میلیون تن منیزیم وجود دارد. غلظت منیزیم و دیگر فلزات موجود در این دریاچه به اندازه‌ای زیاد است که می‌تواند مانند یک معدن مورد استفاده قرار گیرد و به همین دلیل تلاش‌های زیادی برای بهره‌برداری از آن انجام شده است.
تحقیقاتی برای بهره‌برداری اقتصادی از فلزات این محل انجام شده اما هنوز هم ترکیبات بخش‌هایی از دریاچه نامشخص مانده است. مدیریت بهره‌برداری از این دریاچه که در میان 3 استان قرار دارد به قم داده شده و برای این کار باید یک جاده به سمت دریاچه ساخته شود. بدون ایجاد راه دسترسی نمی‌توان از سرمایه‌گذاران برای ایجاد صنایع انتظار داشت، حتی در این صورت هم ساخت کارخانه‌های شیمیایی با ممنوعیت ایجاد صنایع آب‌بر محدود شده است.
- واکنش خشن طبیعت
- سید محمدتقی سجادی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم
هیچ‌کدام از رودخانه‌هایی که قرن‌ها این دریاچه را تغذیه می‌کردند امروز آورده‌ای به این دریاچه ندارند و صرفا چند رودخانه محلی آب ناچیزی را به این دریاچه سرازیر می‌کنند که تأثیر چندانی در روند بحران این دریاچه نمک ندارد. طرح‌های بیابان‌زدایی و بوته‌کاری قبلا اجرا شده است اما برای احیای این منطقه کافی نیست و باید چرخه طبیعی گردش آب این دریاچه را با بازگرداندن حقابه آن احیا کرد تا روند خشکسالی مهار شود. هر اقدام و عملی که برخلاف تناسب محیطی زیستی مانند ساخت راه‌آهن، اتوبان، سد و غیره انجام گیرد، سبب برهم‌خوردن زیست‌بوم شده و ممکن است طبیعت را با واکنشی خشن و جبران‌ناپذیر روبه‌رو سازد.
نظر شما