آشنایی با جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های مختلط کاسپینی هیرکانی (Caspian Hyrcanian mixed forests) یک زیست‌منطقه در زیست بوم جنگل‌های مختلط پهن ‌برگ حاشیه جنوبی دریای خزر به مساحت ۵۵۰۰۰ کیلومتر مربع است که در حاشیه جنوبی و جنوب غربی دریای خزر و در دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان است. این جنگل از منطقه هیرکان جمهوری آذربایجان آغاز و تا استان گلستان در ایران امتداد دارد و در ایران مورد حفاظت مشترک سازمان محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی می‌باشد. واژه هیرکان شکل یونانی نام گرگان است. گفته می‌شود نام ورکان در کتیبه‌های به جا مانده از دوران هخامنشی نیز نوشته شده است که اثباتی بر قدمت آن است.

• ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی

در ۲۱ تیر ۱۳۸۵ جمهوری آذربایجان درخواستی را مبنی بر ثبت جهانی جنگل‌های خزری-هیرکانی به یونسکو ارائه کرد. با بررسی کارشناسان این سازمان اعلام شد به دلیل این که سهم جمهوری آذربایجان تنها ۲۰ هزار هکتار در مقابل سهم ۲ میلیون هکتاری ایران از این جنگل متعلق به دوره ژوراسیک می‌باشد، ثبت جهانی این اثر به تنهایی به نام آذربایجان ممکن نیست. پس از آن مقامات فرهنگی ایران پیشنهادی را به آذربایجان ارائه دادند مبنی بر ثبت مشترک این اثر طبیعی. تاکنون این امر به دلیل اختلافات دو طرف میسر نشده ‌است. از جمله موارد اختلافی این است که علی‌رغم قوانین یونسکو مبنی بر ثبت اسامی کشورهای دارای آثار تاریخی و طبیعی مشترک به ترتیب حروف الفبا در اسناد مکتوب خود، ایران مخالف ثبت نام آذربایجان پیش از نام ایران در سند این اثر است؛ با این استدلال که سهم اندک آذربایجان از این جنگل نمی‌تواند قابل قیاس در مقایسه با سهم ایران باشد که بتوان صرفاً بر اساس حروف الفبا چیدمان متن سند را مشخص کرد.

• جنگل ابر، نمونه‌ای از جنگل‌های هیرکانی

یکی از بی‌نظیرترین مناظر کشورمان در جنگل ابر دیده می‌شود. به دلیل قرار گرفتن در محلی که ضخامت کوه‌ها کمتر شده و ابرها از میان آن‌ها به سمت جنگل می‌آیند. در واقع به خاطر اختلاف فشار این پدیده رخ می‌دهد. دست به دست دادن تمامی این عوامل موجب می‌شود شما بتوانید روی ابرهای راه بروید.

• جوامع جنگلی ناحیه رویشی هیرکانی:

1- جوامع جلگه و ارتفاعات پایین (عمدتا بلوط شمشادستان, توسکاستان, توسکا لرگستان, جامعه انجیلی)
2- دامنه‌های متوسط (عمدتا انجیلی ممرزستان، بلوط ممرزستان)
3- دامنه‌های مرتفع (راشستان و راش - ممرزستان)
4- جوامع ارتفاعات فوقانی و مرز جنگل (شامل گونه‌های غالب اوری، لور، سرو سابینا و کامونیس)

جوامع راش - مشهورترین و گسترده‌ترین گونه درختی جنگل‌های کوهستانی شمال - کلیماکس بخش وسیعی از جنگل‌های هیرکانی را به خود اختصاص داده‌اند.

از مشهورترین درختان آن می‌توان راش، بلوط، توسکا، ممرز، افرا، انجیلی، نارون، زبان گنجشک، گیلاس وحشی، بارانک، سرخدار، نمدار، شمشاد، لرگ، لیلکی، خرمندی، آزاد، انجیر و ... را نام برد. از درختچه‌های این جنگل‌ها نیز ازگیل، زالزالک، زغال اخته، الوچه وحشی، انار، جل، خاس، کوله خاس، سیب وحشی و ... قابل ذکر هستند.

چهره متفاوتی از این جنگل‌ها نیز در آذربایجان شرقی و در منطقه ارسباران به چشم می‌خورد که به عقیده برخی جنگل‌شناسان مستقلا با نام جنگل‌های ارسباران در طبقه‌بندی جنگل‌های ایران یاد می‌شود.

• جوامع حیوانی در جنگل‌های هیرکانی:

1- پرندگان:
گنجشک‌سانان، سار، دارکوب، اردک نوک پهن که در پاییز مهمان جنگل‌های هیرکانی است، قرقاول خزری گونه در حال انقراض، کبک، بلدرچین، کبوتر جنگلی، قرقی، شاهین، قوش، دال (کرکس)، عقاب، جغد، اردک اره (که به آن اردک خاکستری یا مرمری هم گویند).

2- پستانداران و چهارپایان:
مرال، شوکا، کل و بز در اکثر نقاط منقرض شده به جز بخشی در پارک ملی گلستان و جنگل‌های هیرکانی آمل، پلنگ، گرگ، گراز، خرس قهوه‌ای (رنگ قهوه‌ای مایل به حنایی دارد شدیدا دارای چشمانی ضعیف ولی داری حس بویایی و شنوایی قوی است. روباه سر دم سیاه (مختص جنگل‌های هیرکانی)، شغال، سمور، خارپشت (جوجه تیغی)، چوله (تشی)، خرگوش، موش جنگلی، گورکن، گربه وحشی، جنگل‌های هیرکانی آمل زیستگاه و محل کشف اسبچه خزر (کاسپین) نیز می‌باشد.

• عوامل نابودی جنگل های هیرکانی

با این که ایران از نظر پوشش جنگلی کشوری فقیر محسوب می‌شود هر ساله شاهد کاهش بخشی از حنگل‌های هیرکانی هستیم.

از عوامل اصلی این نابودی‌ها گسترش بی‌رویه صنایع چوب و کاغذ و تغییر کاربری این جنگل‌هاست. یکی دیگر از علت‌های مهم پروژه‌هایی عمرانی مثل ساختن سد بدون انجام تحقیقات کافی است که یکی از آن‌ها سد گلورد استان مازندران است که بیش از سی هزار درخت در این پروژه قطع گردید. از دیگر عوامل آن می‌توان چرای بی‌رویه و متراکم دام‌ها را ذکر کرد. همچنین در گذشته‌ای نه چندان دور، چندین میلیون متر مکعب برای تولید ذغال از بین می‌رفت که خوشبختانه این عامل امروزه بسیار ناچیز شده است.

در آخر آن چه برای همه واضح است تاثیر این جنگل‌ها بر روی حفظ اکوسیستم و آینده ایران است. باید امیدوار بود هماهنگی لازم بین طبیعت و ساخته‌های انسان صورت گیرد؛ یعنی میزان درختان برداشت شده با کاشت شده برابر باشد تا از حجم و تراکمشان کاسته نشود و بهره‌برداری از منابع طبیعی به گونه‌ای نباشد که جنگل‌های هیرکانی آسیب جدی ببیند و چیزی از آن‌ها برای نسل‌های آینده باقی نماند.