محسن اسماعیلی: تفاوت افکار و سلیقه‌ها نعمت است

به گزارش همشهری آنلاین، دکتر محسن اسماعیلی در یکصد و سی و هفتمین جلسه شرح و تفسیر نهج‌البلاغه در محل مجموعه فرهنگی سرچشمه، با یادآوری حدیث معروفی از پیامبر خدا(ص) که فرموده‌اند «اخْتِلافُ اُمّتی رَحمَةٌ» (اختلاف امّت من، رحمت است.)، به واکاوی نسبت این گفته رسول اکرم(ص) با آنچه که پیرامون مذمت اختلاف و در مدح و ضرورت اتحاد و اجتماع گفته شده است پرداخت و گفت: تفسیرهای متفاوتی پیرامون کاربرد «اختلاف» در این حدیث نبوی می‌توان داشت.

• تفسیر نخست: اختلاف؛ به معنای «رفت و آمد»

وی افزود: تفسیر نخست از حدیث نبوی این است که «اختلاف» را در این حدیث به معنای رفت و آمد بگیریم؛ نه به معنای پاره پاره شدن. در این صورت، حدیث نبوی درست بر خلاف برداشت سطحی از آن، و در راستای همان آیات و روایاتی است که بر تقویت ارتباط و الفت مومنان تاکید می‌کنند. چنین کاربردی از «اختلاف» در زبان عربی شایع است و هم در قرآن و هم در روایات نمونه‌های فراوانی از آن می‌توان یافت.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران در ذکر نمونه‌ای از کاربرد اختلاف به معنای رفت و آمد در قرآن کریم، به آیه شریفه «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِّأُولِی الْأَلْبَابِ» (مسلماً در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌های روشنی برای خردمندان است) اشاره کرد و گفت: مؤید این نوع تفسیر از «اخْتِلافُ اُمّتی رَحمَةٌ»، حدیث عبدالمؤمن انصاری است که شیخ صدوق از امام صادق (ع) نقل کرده است.

• تفسیر دوم: اختلاف؛ بر مبنای تقیه و سیاست‌ورزی

عضو مجلس خبرگان رهبری در تفسیر دیگری، اختلاف را بر مبنای تقیه و سیاست‌ورزی در نظر گرفت و گفت: توجیه دوم نیز به تاکتیک مدیریتی و سیاست‌ورزی پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم برمی‌گردد. در این توجیه، اختلاف به همان معنای رایج فارسی، یعنی تشتت و تفرقه گرفته شده است، اما نه به عنوان یک مطلوب ذاتی، بلکه به عنوان یک ضرورت مقطعی. این گروه می‌گویند: اگر مسلمانان و خصوصاً شیعیان در همه افکار و رفتار خویش یکسان و واحد می‌شدند، به سرعت و به راحتی شناخته و قلع و قمع می‌شدند. به همین جهت گاهی دستورهای متفاوتی راجع به یک موضوع در احادیث دیده می‌شود؛ یکی موافق نظر اهل سنت و دیگری مخالف آن. هر دو حدیث هم درست و معتبر است، اما یکی برای بیان حکم واقعی است و دیگری به عنوان تقیه.

وی افزود: به عنوان نمونه، زُرَارَة می‌گوید: «از امام باقر علیه‌السلام مطلبی پرسیدم و جوابم را فرمود. سپس مردی آمد و همان مطلب را از او پرسید و او بر خلاف جوابی که به من داده بود، جوابی داد. سپس مرد دیگری آمد و به او جوابی بر خلاف هر دو جواب قبلی داد. چون آن دو مرد رفتند، عرض کردم: ای پسر پیامبر! دو مرد از اهل عراق و از شیعیان شما آمدند و سؤالی کردند و شما هر یک را بر خلاف دیگری جواب دادید! فرمود: ای زراره این‌گونه رفتار برای ما بهتر است، و ما و شما را بیشتر باقی می‌دارد، و اگر اتفاق کلمه داشته باشید، دیگران (اتحاد شما را علیه خود می‌دانند و با شناسایی شما)، همه شما را مورد هدف قرار می‌دهند و موجب از بین رفتن ما و شما می‌شود. »

• تفسیر سوم: اختلاف؛ به معنای تنوع و تکثر

دکتر محسن اسماعیلی ادامه داد: احتمال دیگری که می‌توان در مورد حدیث «اخْتِلافُ اُمّتی رَحمَةٌ» مطرح کرد، آن است که اختلاف در این روایت به معنای تفاوت، تنوع و تکثر باشد. تفاوت افکار و سلیقه‌ها میان انسان‌ها طبیعی است و نه تنها ایرادی ندارد، که موجب تنوع و زیبایی زندگی و مایه رشد و بالندگی است.

عضو حقوقدان شورای نگهبان خاطرنشان کرد: اگر همه یک جور فکر می‌کردند، نه زندگی جذابیتی داشت و نه بحث و گفت‌وگویی پیش می‌آمد تا درست از نادرست و سره از ناسره شناخته شود؛ همانگونه که اگر بیماری و ناخوشی نبود، لذت سلامت و خوشی درک نمی‌شد، و اگر همیشه روز بود، به قول شیخ محمود شبستری ارزش خورشید و نور آن معلوم نمی‌شد.

وی در مثالی برای استعمال اختلاف به معنی تنوع و تکثر در برخی آیات قرآن به استفاده از کلمه «اختلاف» در آیه بیست و دوم از سوره روم (وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلاَفُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّلْعَالِمِینَ) اشاره کرد و گفت: اختلاف در این آیه  قطعاً به معنای تنوع و تفاوت بکار رفته است.