دکتر مهدی زارع، عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌وگو با ایسنا در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان پدیده زمین‌لغزش را مهار کرد یا خیر؟ گفت: مهار زمین‌لغزش‌های بعد از بارندگی‌های سنگین که می‌تواند منجر به سیل‌های زمین‌لغزشی و سیل‌های واریزه‌ای شود، امکانپذیر است و مهمترین کار در این زمینه آن است که ما مداخلات در طبیعت را به حداقل برسانیم.
او در این‌باره ادامه داد: دستکاری‌هایی که در دامنه‌های شمال تهران بر روی زمین‌لغزش بزرگ و قدیمی در "حصارک" کن بر روی گسل "شمال تهران" (محل دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات)، شهرسازی و احداث ساختمان‌های بلند مرتبه در محله "باغ شاطر" بر روی زمین‌لغزش "باغ شاطر" (در حدفاصل "دره دربند" و "گلابدره")، و شهرک‌های احداث شده در شمال شهرک محلاتی در شمال شرق تهران بر روی زمین‌لغزش روی گسل شمال تهران، نمونه‌هایی از مداخلات انسانی در دامنه‌ها است که می‌تواند به ناپایداری دامنه منجر شود.
زارع یادآور شد: در این شرایط در هر بارش سنگین و احتمال رخداد یک زمین‌لرزه متوسط در هنگام بارش سنگین، می‌تواند به سیلاب‌های واریزه‌ای یا جریانی منجر شود که در دره‌ها (بزرگراه‌های) شمالی-جنوبی تهران می‌تواند جاری شوند.
او نمونه آن را بزرگراه "امام علی"، "صیادشیرازی"، "مدرس" و بخش‌های مهمی از بزرگراه "آزادگان" ذکر و خاطر نشان کرد: اصلاح وضع کنونی به تدریج با کم کردن مداخلات انسانی و متوقف کردن دخالت‌های بیشتر در زمین‌های این نواحی و توقف احداث بوستان‌های رود دره‌ای مانند بوستان‌های " نهج البلاغه" و "جوانمردان" به نام "ساماندهی" میسر است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و مهندسی زلزله شناسی در خصوص دلایل زمین لغزش‌های بعد از سیل، توضیح داد: در نواحی کوهستانی ایران مانند رشته کوه‌های البرز و زاگرس در پی بارش سنگین و وقوع سیل، یکی از رخدادهای محتمل، آن است که با اشباع آب در لایه سطحی خاک و همچنین نفوذ آب به صفحه‌های لغزش‌های قبلی امکان وقوع زمین لغزش‌های جدید فراهم می‌شود.
او اظهار کرد: در استان مازندران در یک هفته اول بعد از بارش‌های سنگین هفته اول فروردین ۹۸، حدود ۴۰۰ زمین‌لغزش رخ داد. در وقوع سیل، البته زمین لغزش تحریک شده در اثر سیل، "دخالت انسان" و "تجاوز به حریم رودخانه‌ها"، نابودی جنگل‌ها و از بین بردن منابع طبیعی در دهه‌های اخیر حتماً نقشی اساسی بازی می‌کند.
زارع تاکید کرد: در سیل‌های اخیر استان گلستان مشاهدات شخصی و بررسی میدانی من نشان داد که با تخریب جنگل‌ها، و کم کردن پوشش گیاهی و با مداخلات انسانی در دامنه‌های کوه‌های جنوب استان، بلافاصله بعد از وقوع بارش‌های سنگین و با وقوع سیلاب، زمین‌لغزش‌های متعددی رخ داد تقریباً به تمام جاده‌های روستایی استان گلستان با خسارت‌های گوناگون، آسیب زده است.
این محقق حوزه مخاطرات افزود: این زمین‌لغزش‌ها در بعضی روستاها علی‌رغم این‌که موجب کشته شدن اهالی نشده است، ولی بر اساس گزارش اهالی با وقوع یک زمین‌لرزه کوچک و در اثر بارندگی‌های سنگی و اشباع از آب بودن دامنه‌ها، زمین‌لغزشی رخ داد که تقریباً تمام خانه‌های روستای "قلعه قافه" را ویران کرد.
راهکارهای کاهش ریسک زمین‌لغزش
زازع اضافه کرد: علاوه بر این‌ها فعالیت‌های بیشتری نیز می‌توان برای جلوگیری یا کم کردن ریسک زمین‌لغزش‌های واریزه‌ای انجام داد که از آن جمله می‌توان به حفاظت و جلوگیری از دخل و تصرف غیرمجاز در بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها، پاک‌سازی و دفع انباشت‌های طبیعی و مصنوعی در محدوده پل‌ها و زیرگذرها با هماهنگی شرکت‌های آب منطقه‌ای، حفاظت و جلوگیری از دخل و تصرف غیرمجاز در بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها و پاک‌سازی و دفع انباشته‌های طبیعی و مصنوعی در محدوده پل‌ها و زیرگذرها اشاره کرد.
او اصلاح بستر رودخانه‌ها را از دیگر اقدامات در این زمینه دانست و اظهار کرد: در این زمینه لازم است اقداماتی نظیر "عریض کردن بستر رودخانه"، "عمیق کردن در اثر لایروبی"، "پاک‌سازی کردن رودخانه از گیاهان و نباتات مزاحم، " تسطیح رودخانه‌ها" و "تخریب بناهای احداث شده در مسیل‌ها و پاک‌سازی تمام مسیل‌های بزرگ و اصلی شهری" را اجرایی کرد.
ساخت سازه‌ها در مناطق سیل‌زده
این محقق پژوهشگاه بین‌المللی زلزله، با اشاره به ساخت و ساز در محل‌های سیل‌زده، نکته مهم در این زمینه را اجتناب از ساختمان سازی در محل‌هایی دانست که قبلاً در معرض سیل بوده و تخریب شده‌اند عنوان کرد و گفت: انتخاب محل مناسب با مشورت گرفتن از زمین شناسانی که با مخاطرات طبیعی آشنا هستند، برای انتخاب محل‌های مناسب، ضروری است.
او تاکید کرد: اجتناب از ساخت منازل مسکونی مانند آنچه در "سوادکوه" مازندران، "تهران"، "قم"، "تبریز"، "شیراز" و بسیاری دیگر از مکان‌های دیگر ایران رخ داده و خودداری از تبدیل ساخت تفرجگاه در مسیل رودخانه مانند آنچه در "رودخانه کن"، "فرحزاد"، "دربند"، و "کرج" اتفاق افتاده و می‌افتد، از کارهای مهم دیگر برای بازسازی نواحی سیل زده است.
زارع یادآور شد: علاوه بر آن با نصب سامانه‌های هشدار، پیش ازوقوع سیل می‌توان به مردمانی که در منازل بازسازی شده مستقر می‌شوند هشدار داد تا از محل خطر (مسیل رودخانه) فرار کنند (این کار هم اکنون در بسیاری از کشورها مانند ایالات متحده، ژاپن و نیوزیلند) حتی با استفاده از بلندگو در ساعاتی که احتمال می‌رود سیلی در پیش باشد، انجام می‌شود.
به گفته او، در این شرایط، در صورتی که مردم به اندازه وقت داشته باشند حتی می‌توانند دارایی‌هایی که در معرض سیل قرار دارند را از محل دور کنند.
زارع در پاسخ به این سوال که آیا ساخت مجدد خانه در مناطقی مانند آق قلا صحیح است، پاسخ داد: نیاکان ما تعیین محل برای شهرسازی را با بهره گیری از دانش آب و شناخت زمین انجام می‌دادند. تعیین محل اکثر شهرهای قدیمی ایران مانند "گنبدکاووس" و "آق قلا" بر اساس همین علم و اطلاع انجام شده‌است ولی آنچه که موجب غرقاب شدن این نواحی شده دخالت‌های انسانی به ویژه در ۵۰ سال اخیر بوده است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه زلزله با تاکید بر این‌که این دخالت‌های انسانی منجر به آسیب‌پذیرتر شدن نواحی ساحلی دریای ماندران شده‌است، خاطرنشان کرد: احداث سد در جای نامناسب و بدون لحاظ کردن مناسب وضعیت زمین شناسی و برآوردهای غیر واقع بینانه از میزان و سرعت نهشته شدن رسوبات در مخازن سدها از جمله این مداخلات است.
او نمونه این موضوع را سد "وشمگیر" ذکر کرد که ۴۹ سال بعد از آبگیری مخزن با ۹۶ میلیون متر مکعب ظرفیت، در حال حاضر تقریباً به طور کامل از رسوبات پر شده است و دریچه‌های آن قابل باز کردن نیست و سد "سلیمان تنگه" (شهید رجایی) ساری که روی رودخانه "تجن" احداث شده و از سال ۱۳۷۷ بهره‌برداری از آن آغاز شده‌است.
این سد از حجم مخزن ۱۶۰ میلیون مترمکعبی برخوردار است و قابلیت تنظیم ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب را دارد. بر اساس برآوردهای اولیه طی ۵۰ سال حدود ۱۶ حجم مخزن می‌بایست با رسوبات پرمی‌شد، ولی برآوردهای اخیر نشان می‌دهد که پس از ۲۱ سال حدود ۳۰ درصد حجم مخزن پر شده‌است.
زارع تاکید کرد: به دلیل قرارگیری پارک‌ها، خانه‌ها و سالن‌ها در کف مسیل "گرگانرود" در هنگام وقوع سیل، حجم وسیعی از زباله‌ها به میان شهرهای "آق قلا" و "گمیشان" وارد شد که در بازسازی باید به این نکات دقت ویژه کنیم و به فرم طبیعی زمین و مسیرهای و ریخت‌های طبیعی احترام بگذاریم.
این محقق دانشگاهی با بیان این‌که از سیل اخیر می‌توان آموخت که این نوع مخاطرات از این پس در کشور ما به صورت مکرر قابل رخداد هستند و برای وقوع سوانحی از این دست و کاهش ریسک آن باید آماده شویم، اظهار کرد: یکی از روش‌های حتمی برای کاهش ریسک، نصب و به روزرسانی سامانه‌های برخط هشدار پیش هنگام است. سیل مخاطره‌ای است که می‌توان از تبدیل آن به سانحه (رویدادی که با تلفات و خسارت همراه شود) با هشدار پیش هنگام، جلوگیری کرد.
نظر شما