توله فک‌های سفید خزری که هنوز نمی‌توانستند به‌درستی شنا کنند، در سواحل رودسر به دنیا آمده بودند؛ جایی که مانند دیگر سواحل حاشیه دریای خزر، اشغال شده و برای آنها ناامن است. فک‌ها که تا پیش از این عادت داشتند توله‌هایشان را در آب‌های یخ‌زده سواحل شمالی خزر به دنیا بیاورند، این‌بار، همین چند ماه پیش، از ترس شکار و به‌خاطر کوچک شدن یخ‌های بخش شمالی که تا یکی، دو ماه میزبان توله‌فک‌هاست، به ساحل ایران پناه آوردند.
ناامنی ساحل، توله فک‌ها را به دریا هدایت کرد و چون هنوز توانشان کم بود در تورهای ماهیگیران به دام افتاده و تلف شدند.
فک خزری یکی از ۳۵ گونه فک در جهان است که تنها در دریای خزر وجود دارد. بررسی‌های سال ۲۰۰۸ نشان داد جمعیت این گونه از یک میلیون به ۱۰۰ هزار مورد رسیده و طی یک قرن ۹۰ درصد از فک‌های خزری از بین رفته‌اند.
اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN)، این‌گونه را در لیست قرمز در معرض خطر انقراض قرار داد و بعد از آن اقداماتی برای حفاظت از آن به اجرا درآمد. تشکل حمایتی از فک‌ها در کشور هلند، از میان ۵ کشور حاشیه خزر یعنی ایران، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان، کشور ایران را به‌عنوان مرکز نجات فک خزری انتخاب کرد و سال ۲۰۱۰ مرکزی در آشوراده راه‌اندازی شد تا اقدامات حفاظتی برای نجات این‌گونه بسیار مهم را به اجرا درآورد.
- شکار فک و مافیای قدرتمند روسیه
شکار مستقیم با هدف تجارت پوست و گوشت فک خزری، از دلایل جدی تهدید این‌گونه توسط کشور روسیه است. بعد از قرار دادن فک خزری در لیست گونه در معرض خطر انقراض، روسیه آن را نپذیرفت و همچنان پروانه صید فک خزری را صادر می‌کند. تنها در سال ۲۰۱۸ به همت مرکز حفاظت فک خزری ایران و جمع‌آوری امضای الکترونیکی، کمپینی برای توقف شکار فک راه‌اندازی شد و به‌مدت یک سال این‌گونه در روسیه صید نشد. اما مافیای قدرتمند تجارت پوست و گوشت فک خزری در روسیه، اجازه ادامه این روند را نداد. هرچند که در همان یک سال توقف نیز جان حدود ۶ هزار فک خزری نجات یافت. بعد از آن قزاقستان به‌عنوان مهم‌ترین کشور برای زاد و ولد فک خزری، درخواست راه‌اندازی مرکزی مشابه ایران را برای حفاظت از این‌گونه داد.
امیر شیرازی، مدیر مرکز حفاظت فک خزری به همشهری می‌گوید: قرار است تا دو ماه دیگر این مرکز راه‌اندازی شده و با همکاری ایران، اقدامات مؤثر برای حفاظت از فک خزری به اجرا درآید. شیرازی می‌گوید: «فک‌های خزری در آب‌های یخ‌زده قزاقستان حضور چشمگیری برای زاد و ولد دارند و فعالیت این کشور به‌عنوان مهم‌ترین کشور برای حضور فک‌های خزری، تأثیر خوبی بر حفاظت از آن خواهد داشت.» داغستان روسیه نیز که دارای حکومت خودمختار است سال گذشته نام فک خزری را در کتاب قرمز خود به‌عنوان گونه در معرض انقراض وارد کرد و شکار در داغستان نیز ممنوع شد. تغییرات اقلیمی و گرم شدن دمای کره زمین نیز این موجودات رابا تهدید روبه‌رو کرده است. فک‌ها توله‌های خود را روی بخش‌های یخ‌زده در شمال خزر به دنیا می‌آورند و بهترین مکان برای استتار توله فک‌های سفید آسیب‌پذیر همین یخ‌های سفید است که در سال‌های اخیر با گرمایش جهانی، از میزان آنها روز به روز کاسته می‌شود. شکار در حاشیه خزر نیز فک‌ها را برای زادآوری به دیگر بخش‌ها همچون سواحل ایران و ترکمنستان هدایت می‌کند اما ناامنی این سواحل در ایران، توله فک‌ها را تهدید می‌کند.
- مرگ با چوب دستی، پایان کار فک خزری
فک‌های خزری در ایران اما با داستان دیگری مواجهند. آنها شکار نمی‌شوند بلکه وقتی خودشان ماهی‌ها را برای شکار دنبال می‌کنند، همراه با آنها در دام و تورهای صیادی گرفتار می‌شوند و این گرفتاری تا چند سال قبل به کشته شدنشان توسط صیادان ختم می‌شد. ماهیانی که فک‌های خزری از آنها تغذیه می‌کنند همان ماهیانی هستند که ماهیگیران آنها را صید می‌کنند و به همین دلیل فک‌های خزری را رقیب خود در به‌دست آوردن ماهی می‌دانستند و آنها را که در تور گرفتار می‌شدند با ضربه چوب دستی بر سرشان، می‌کشتند. از دیگر سو فک خزری به دلیل حضور در میان آب‌های سرد و یخ‌زده شمال دریای خزر، چربی قابل توجهی در زیر پوستش دارد که بر اساس باورهای غلط میان بومیان، این چربی مرهمی برای دردهای مفصلی محسوب می‌شود. کنار زدن رقیب، ترس از حمله و همچنین به‌دست آوردن روغن فک، دلایلی بود که صیادان تا چند سال قبل فک‌های گرفتار در تورهایشان را آزاد نکرده و از بین می‌بردند اما با آموزش‌هایی که جامعه هدفش را بومیان و صیادان قرار داد، این روند دچار دگرگونی شد.
- صیادان ایرانی، حامی فک‌های خزر
صیادان که تا پیش ازاین فک خزری را دلیل کاهش ماهی‌ها می‌دانستند، متوجه شدند که فک‌ها نه‌تنها جمعیت ماهیان را کاهش نمی‌دهند بلکه موجب افزایش آنها هم می‌شوند. در واقع آنها مانند هر شکارچی دیگری، به‌طور طبیعی شکار ضعیف را از بین می‌برند و اجازه گسترش ژن معیوب، ضعیف یا بیمار را نمی‌دهند و این تأثیر مثبتی بر جمعیت ماهی‌ها خواهد داشت. صیادان با اجرای سیاست‌های تشویقی، دیگر فک‌های گرفتار در تورها را نمی‌کشتند.
وحید خیرآبادی، رئیس اداره محیط‌زیست دریایی گلستان به همشهری می‌گوید: «قرار شد صیادان به ازای تحویل هر فک زنده ۵۰ هزار تومان مژدگانی دریافت کرده و مبلغی نیز برای تورماهیگیری‌شان که برای نجات فک، چاره‌ای جز پاره کردن آن ندارند، دریافت کنند. این مبالغ هم اکنون بعد از چند سال افزایش یافته و صیادان نیز به محض مشاهده فک خزری در تورهایشان آنها را تحویل می‌دهند.» اگر فک دچار آسیب‌دیدگی شده باشد نیز در مرکز حفاظت تیمار شده و سپس به دریا بازگردانده می‌شود. به گفته شیرازی، از حدود ۳ سال پیش تاکنون نه تنها هیچ فک خزری در ایران تلف نشده بلکه ۹۰ فک نیز بعد از گرفتاری در تورها دوباره رهاسازی شده‌اند که بخش عمده آنها توسط صیادان نجات یافته‌اند؛ «صیادانی داریم که سال‌ها قبل خودشان فک‌ها را می‌کشتند اما هم اکنون به‌عنوان حامی فک خزری فعالیت می‌کنند.» او البته تأکید می‌کند که عدد ۹۰ برای گونه در معرض انقراض، عدد قابل توجهی است.
- تهدید فک خزری با آلودگی‌های دریای خزر
جمعیت در معرض انقراض تنها پستاندار دریای خزر، با آلودگی‌های حاکم بر این دریاچه هم تهدید می‌شود. آلودگی‌های نفتی ناشی از فعالیت‌های استخراج در کشورهای شمال دریای خزر و همچنین فاضلاب و سموم کشاورزی ایران اکوسیستم دریای خزر را تهدید می‌کند. این آلودگی‌ها سیستم ایمنی بدن فک‌های خزری را پایین آورده و آنها را در معرض بیماری‌های مختلفی قرار می‌دهد. آنطور که مدیر مرکز حفاظت فک خزری ایران می‌گوید، این گونه تا چند سال قبل در برابر آنفلوآنزای پرندگان مقاومت داشت اما با ضعیف شدن ایمنی بدنشان در برابر این بیماری تلف شدند. شیرازی می‌گوید: «وقتی فک خزری که به‌عنوان قوی‌ترین موجود در رأس هرم موجودات دریای خزر قرار داشته و نماد سلامت اکوسیستم دریاست، این‌گونه در معرض تهدید قرار بگیرد، وضعیت نگران‌کننده دیگر بخش‌های هرم کاملا مشخص است و نتایج این آسیب، اکوسیستم دریای خزر و همچنین اقتصاد و معیشت ساکنان حاشیه آن را در معرض تهدید قرار خواهد داد.»
- ابلاغ برنامه عمل حفاظت از فک خزری در سال آینده
برنامه ششم توسعه، سازمان محیط‌زیست را ملزم به تدوین و ابلاغ برنامه عمل برای حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض کرده است. بر این اساس هم اکنون برای حفاظت از فک خزری هم برنامه عمل در دست تدوین است. داوود میرشکار، مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان محیط‌زیست به همشهری می‌گوید: «تدوین این برنامه تا چند ماه آینده به اتمام می‌رسد و در سال ۹۹ برای سازمان‌های مرتبط، ابلاغ خواهد شد.» به کارگیری تجربیات موفق جهانی در حفاظت از فک، تلاش برای کاهش آلودگی‌های دریای خزر و مسئولیت‌پذیری کشورها و همچنین سازمان‌های مرتبط با موضوع برای جلوگیری از افزایش تلفات فک خزری و مناسب‌سازی زیستگاه آن که همان دریای خزر است از اهدافی است که این برنامه عمل دنبال می‌کند. به‌عبارت دیگر آنگونه که امیر شیرازی، مدیر مرکز حفاظت از فک خزری ایران می‌گوید هدف نهایی و بزرگ‌تر برنامه عمل حفاظت از فک خزری، «نجات دریای خزر» است؛ نجات بزرگ‌ترین دریاچه دنیا از انواع آلودگی‌هایی که حیاتش را تهدید می‌کند
نظر شما