۲ سالی بود که این بازار قدیمی بین هشدارهای آتش‌نشانی و مقام قضایی برای پلمب و درگیری‌های میراث فرهنگی و شهرداری در بلاتکلیفی برای مرمت و بازسازی بود تا بالاخره اجرای طرح مرمت و بازسازی تایید شد و به تعطیلی ۳۱ مغازه واقع در حیاط کوچک(پشتی) انجامید. این بنای ۱۴۰ ساله تاکنون مرمت نشده و اکنون یکی از بحرانی‌ترین آثار تاریخی ثبت ملی شده مشهد است. تعیین مکانی برای مغازه‌های جایگزین علت اصلی اختلاف بین کاسبان و متولی‌های مرمت بوده که موجب به تعویق افتادن چندین‌باره مرمت کاروانسرای عزیزالله اف از ۱۵ فروردین امسال تاکنون شده است.
- کاروانسرایی متعلق به دوران پهلوی اول
کاروانسرای عزیزالله اف متعلق به دوران پهلوی اول است و در کوچه عباسقلی خان مشهد قرار دارد. معماری آن همچون سایر معماری‌های ایرانی اسلامی، درون‌گراست، به این معنا که به ۲ بخش اندرونی و بیرونی تقسیم می‌شود. در بخش بیرونی، حیاط بزرگ و مرکزی پیش‌بینی شده است که اطراف آن را حجره‌ها احاطه کرده‌اند. بخش اندرونی کاروانسرا با حیاط کوچک و فرعی در شرق بنا تفکیک شده که بخش خصوصی‌تر ساختمان محسوب می‌شود و با در کوچکی به گذرگاه مجاور راه پیدا می‌کند.
کاروانسرا ۳ طبقه دارد و از نمای بیرون فقط ۲ طبقه به چشم می‌آید. دلیل آن پایین‌تر بودن از سطح کوچه است. طبقات اول و دوم نسبت به طبقه همکف عقب‌نشینی دارند. این ۲ طبقه بالکن‌هایی مشرف به حیاط دارد که در ۴ وجه بنا واقع شده‌اند و در گوشه‌ها با راه پله به یکدیگر راه می‌یابند. هنوز در این کاروانسرا بوی معماری قدیم استشمام می‌شود، تیر و ستون و نرده بالکن‌ها از جنس چوب و کف بنا آجرفرش است. بعضی از راه پله‌ها نیز چوبی هستند. در کنار آنها تزیینات آجری، سقف ضربی با دهانه بزرگ حجره‌ها و در و پنجره‌های چوبی زیبا گواه قدمت طولانی این بنا هستند.
- تاریخچه یک تجارتخانه قدیمی
کاروانسرای عزیزالله اف از طریق شخصی به نام عزیزالله اف از نسل کلیمی‌هایی ساخته شده که نادرشاه برای توسعه مشهد از قزوین دعوت کرد. در واقع کاروانسرای او تجارتخانه‌ای برای صادرات محصولات مختلف بود. عزیزالله اف تاجر ثروتمند مشهدی بود، اما خیلی سال قبل از آن‌که کلیمی‌ها مشهد را ترک کنند، این تجارتخانه را در سال ۱۳۴۷ هجری قمری به حاج «غلام‌حسین سالم مشهدی» واگذار کرد. در زمان حاج غلام‌حسین این کاروانسرا محل رفت و آمد تاجران فرش و گلیم بود، سپس تبدیل به تجارتخانه مواد غذایی شد. الان هم محلی برای خرید و فروش کالاهای ایرانی و اجناس دست دوم خارجی است. کسبه می‌گویند از همان روزی که حاج غلام‌حسین این تجارتخانه را خرید، سقفش در حال ریزش بود و نیاز به بازسازی داشت.
این تجارتخانه قدیمی در سال ۱۳۸۰ ثبت سازمان میراث فرهنگی شد و کسبه به خاطر این‌که اجازه تعمیرات نداشتند به سازمان میراث فرهنگی اعلام کردند که سقف‌های این بنا نیاز به مرمت و بازسازی دارد. بعد از کش و قوس‌های فراوان و وعده‌های عملی نشده برای بازسازی و مرمت، سرانجام مرداد امسال عملی شد و حیاط کوچک کاروانسرا برای بازسازی و مرمت پلمب و مغازه‌های آن تخلیه شد. این کاروانسرا در گذر زمان تغییرات چندانی جز چند الحاق اضافی در بخش داخلی به خود ندیده است. خوشبختانه این الحاقات نتوانسته معماری اصلی بنا را تحت تاثیر قرار بدهد. تنها اتفاقی که در این میان قابل توجه است، تراکم بیش از حد واحدهای تجاری است که زیبایی بنا را کمرنگ کرده است.
- همکاری مالکان با دستگاه‌های اجرایی
«وفا ثابتی» نماینده میراث فرهنگی در منطقه ثامن می‌گوید: یکی از شروطی که بتوانیم آثار تاریخی بافت پیرامون حرم مطهر یا بافت مرکزی مشهد را به لحاظ وسعتی که دارد، مرمت و بازسازی کنیم، مشارکت و همکاری مالکان با دستگاه‌های اجرایی است. وی در خصوص این بنای تاریخی بیان می‌کند: این بازار قدیمی همچنان پویا و فعال است و می‌توان گفت تنها تجارتخانه تاریخی مشهد است که کمترین فاصله را با حرم مطهر دارد. براساس موقعیتی که دارد دارای ظرفیت خوبی برای جذب توریست و گردشگر است. ثابتی با اشاره به سابقه تاریخی این بنا و مشکلاتی که در سازه آن وجود دارد، اظهار می‌کند: از ضعف‌های این بنای تاریخی، سازه و ساختار فنی آن است که اسکلت تمام چوبی دارد. این بنا به لحاظ استفاده غیر اصولی و تغییراتی که توسط کسبه و مالکان از آن شده، کمی فرسوده است و به علت مقاوم نبودن دچار بحران شده است.
نماینده میراث فرهنگی در منطقه ثامن ادامه می‌دهد: به خاطر اهمیت این مکان تاریخی و نگرانی‌های سازمان میراث فرهنگی و شهرداری از وقوع حوادث ناگوار اقدام به مرمت و بازسازی این بنا شده است. وی بیان می‌کند: در سال‌های اخیر با توجه به هزینه‌ها و محدودیت‌هایی که برای کسبه داشت، کمی با مقاومت آنها روبه‌رو شدیم. این مقاومت تا جایی بود که تصمیم به خارج کردن بنا از ثبت ملی گرفته شد که با مقاومت میراث برطرف شد.
ثابتی با اشاره به اقدامات اولیه برای این بنای تاریخی می‌گوید: خوشبختانه مقدمات کار را فراهم کردیم و طبق برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته شهرداری مشهد مکانی موقت برای فعالیت کسبه در نظر گرفته است. ۳۱ مغازه در پاساژ عدالت و ۱۵مغازه در بازار عباسقلی خان به‌صورت رایگان و موقت تحویل کسبه داده می‌شود. البته طبق برنامه‌ریزی‌هایی که انجام شده است در فاز اول حیاط کوچک را مرمت و بازسازی می‌کنیم‌که نزدیک به ۱۸ ماه به‌طول می‌انجامد. مهم‌ترین مساله‌ای که در بازسازی و مرمت آثار و ابنیه تاریخی وجود دارد، تامین اعتبارات و هزینه‌هاست.
این مسئول اظهار می‌کند: در حال حاضر از اعتبارات استانی برای مرمت استفاده می‌شود. البته هنوز رقم مشخصی را تعیین نکرده‌اند ولی امیدواریم در ادامه روند بازسازی بتوانیم اعتباراتی را جذب کنیم. وی ادامه می‌دهد: جذب اعتبارات مرحله به مرحله است. اجرای این طرح با حداقل بودجه آغاز شده است و هزینه‌های جاری به نسبت یک‌سوم بین میراث فرهنگی، شهرداری و کسبه تقسیم می‌شود، اما به عقیده من بیشترین مشارکت و همکاری را کسبه باید داشته باشند تا این طرح به خوبی اجرا شود.
- نقش میراث در بازسازی بنا
«مرجان اکبری» معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی درباره اهمیت کاروانسرای عزیزالله اف می‌گوید: این اثر ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۰۳۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این اثر تاریخی به عنوان سرای تجاری ثبت شده است. متاسفانه به مرور زمان این بنا به شدت تخریب شده و هیچوقت مرمت‌های اصولی انجام نشده است. وی می‌افزاید: از جمله قسمت‌های در حال تخریب این بنا پشت‌بام است که به علت بارهای اضافه از جمله ایزوگام‌های متعدد، سنگین شده و در حال تخریب است. اکبری اظهار می‌کند: مدل سازه سقف‌ها در طبقات دوم و سوم تخت است ولی در طبقات اول و همکف بیشتر سقف‌ها طاقی هستند. طاق‌های ضربی، دهانه‌های بزرگ دارند و هرکدام از این سازه‌ها که آسیب ببینند به‌طور حتم روی بنای سازه تاثیر منفی خواهند گذاشت.
این مسئول با اشاره به این‌که در اینجا جمعیت زیادی رفت‌وآمد می‌کنند، ادامه می‌دهد: اجناس و متریالی که در این بازار وجود دارد، قابل ملاحظه است و ضرورت دارد هرچه سریع‌تر این مکان ارزشمند تاریخی مقاوم‌سازی شود. معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی خراسان رضوی می‌گوید: خوشبختانه با نشست‌های دادستانی، شهرداری و سازمان میراث، کسبه نیز در این خصوص همکاری کردند. وی می‌افزاید: به علت مسئولیت‌هایی که در قسمت مرمت و حفظ و احیای اثر در سازمان میراث فرهنگی تعریف شده است، این امر مهم بر عهده سازمان میراث فرهنگی قرار می‌گیرد. البته امیدواریم در فاز اول پیمانکار در اسرع وقت عملیات اجرایی را به پایان برساند.
اکبری در خصوص تامین اعتبارات و هزینه‌ها بیان می‌کند: در حال حاضر پیش‌بینی اعتبار قطعی نیست، چون طرح‌های مرمت اصولا طرح‌های ممتاز موازی هستند که پیمانکار می‌تواند در مصالح درجه یک یا درجه ۲ انتخاب کند که در قیمت هم تاثیر بسزایی دارد. این مسئول می‌افزاید: البته پیش‌بینی اولیه حدود ۱/۵ میلیارد تومان برای استحکام‌بخشی ۱۵۰۰ متر زیربنای این بناست. در گام اول برای تجهیز کارگاه، رفع وضعیت اضطراری از ساختمان، استحکام‌بخشی‌های ضروری ۲۰۰ میلیون تومان پیش‌بینی شده است. یه کسبه یکی از مالکان و کسبه قدیمی بازار از واگذاری مغازه‌ها در پاساژ عدالت و کوچه عباسقلی خان می‌گوید: در این ۲ مکانی که شهرداری به کسبه داده است، مثل اینجا رونق اقتصادی و رفت‌وآمد ندارد و کسبه‌ای که رفتند، ناراضی هستند. به گفته وی پاساژ عدالت بسیار مهجور است و کسی به آنجا رفت‌وآمدی ندارد.
یکی دیگر از کسبه که مغازه‌اش در گام اول طرح بازسازی و مرمت قرار دارد نیز در این‌باره بیان می‌کند: همین که کار را آغاز کردند جای شکرش باقی است. تمام کسبه منتظر چنین روزی بودند؛ چراکه این بنا استحکام لازم را ندارد و متاسفانه استاندارد نیست. با بازسازی و مرمت یکی از دغدغه‌هایمان کم می‌شود. وی در خصوص هزینه‌های اجرای طرح نیز می‌افزاید: قرار است کسبه در این طرح مشارکت داشته باشند. گفته‌اند نسبت هزینه‌ها بین شهرداری، میراث فرهنگی و کسبه یک‌سوم است.
یکی دیگر از کسبه هم می‌گوید: اجرای طرح بازسازی و مرمت این کاروانسرای تاریخی کاش در یک موقعیت مناسب‌تر آغاز می‌شد، نه در اوج ایام کاری. وی با اشاره به این‌که هنوز تکلیف واحد جایگزین مشخص نشده است، ادامه می‌دهد: فعلا فقط به ما گفته‌اند که مغازه را تخلیه کنیم و قول‌هایی هم برای واحد تجاری جایگزین داده‌اند، اما هنوز هیچ چیز مشخص نیست.
نظر شما