انجام واکسیناسیون هپاتیت B می‌تواند بروز این بیماری که سهم زیادی از سرانه سلامت را به خود اختصاص داده است در کشور ما کاهش داده و الگوی اپیدمیولوژیک آن را تغییر دهد.
از سال 1372 با ادغام واکسیناسیون هپاتیت B در برنامه گسترش ایمن‌سازی کشور، کودکان از بدو تولد علیه این بیماری واکسینه میشوند.
بنابراین نوجوانان تا سن 14سال بر علیه این بیماری ایمن شده‌اند و از سال گذشته طبق مصوبه کمیته‌های کشوری ایمن‌سازی و هپاتیت B مبنی‌بر پوشش‌دهی نوجوانان زیر 18 سال برای کنترل بیماری هپاتیت B، برنامه ایمن‌سازی سراسری هپاتیت B نوجوانان 15 تا 18ساله در دستور کار وزارت بهداشت قرار گرفته که به مدت 3 سال تحت پوشش واکسیناسیون قرار می‌گیرند.
در مرحله اول این طرح در سال گذشته نوجوانان متولد سال 68 واکسینه شدند و در مرحله دوم که از 15 اسفند سال جاری آغاز می‌شود، کلیه متولدین سال 69 واکسینه خواهند شد.
هپاتیت یک بیماری شایع است که به علت التهاب کبد ایجاد می‌شود. کبد بزرگ‌ترین غده بدن و کارخانه شیمیایی آن است که فعالیت‌های حیاتی و مهمی مانند دخالت در هضم و جذب و مصرف مواد غذایی مانند چربی‌ها، قندها، پروتئین‌ها و ویتامین‌ها، ساخت آنزیم‌ها و پروتئین‌ها، تصفیه سموم و تبدیل آنها به مواد بی‌ضرر، متابولیسم داروها، خون‌سازی قبل از تولد، مقاومت در برابر عفونت‌ها، فراهم‌ساختن سریع انرژی در هنگام ضرورت و ذخیره آهن را
بر عهده دارد.
هپاتیت‌های ویروسی که جزء علل مهم درگیری کبد می‌باشند در اثر آلودگی با ویروس‌های هپاتیت E،D،C،B،A و همچنین ویروس‌های CMV،EBV سرخک و سرخجه ایجاد می‌شود.
به طور کلی هپاتیت‌های ویروسی براساس نام ویروس و راه سرایت به 2 دسته تقسیم میشوند: دسته اول هپاتیت‌های ویروسی منتقله از راه آب و مواد غذایی شامل A،E و دسته دوم هپاتیت‌های ویروسی هپاتیت B است.
اهمیت هپاتیت B شیوع زیاد این بیماری و همچنین عوارض مهم کبدی و خارج کبدی است.
در حال حاضر سه چهارم مردم دنیا در نواحی با شیوع بالای آلودگی هپاتیت B زندگی می‌کنند و حدود یک میلیون نفر در سال به علت عوارض حاد عفونت هپاتیت B و همچنین عوارض مزمن نظیر سیروز فوت می‌کنند.
عفونت هپاتیت B یک مشکل مهم بهداشتی در دنیاست. مسیر بیماری از یک عفونت حاد تا یک بیماری مزمن متفاوت است.
معمولا موارد حاد عفونت با هپاتیت B سیر خودمحدود شونده دارند.
یک تا 2 درصد از موارد حاد منجر به هپاتیت برق‌آسا میشوند که در 50-30 درصد موارد منجر به مرگ بیمار می‌شود.
انواع هپاتیت B و علائم آن
به طور کلی آلودگی به ویروس هپاتیت B به 3 حالت متفاوت وجود دارد: حاد، مزمن و بدون علامت.
در حالت هپاتیت حاد، بیمار پس از یک دوره مقدماتی با نشانه‌هایی مانند تب، سرماخوردگی، تهوع، استفراغ، درد شکم و ادرار تیره دچار زردی می‌شود.
یکی از مهم‌ترین علائم، زردشدن چشم‌هاست. این بیماری به طور معمول خود به خود بهبود می‌یابد و در طی 6 ماه خون از ویروس پاک می‌شود و فقط در 5 تا 10درصد بیماران بالغ ممکن است آلودگی مزمن ایجاد شود.
در هپاتیت مزمن نشــانـه‌هـا بـسیــار غیراختصاصی است. شایع‌ترین نشانه هپاتیت مزمن، ضعف و خستگی طولانی است.
گاهی ممکن است زردی خفیف یا خارش وجود داشته باشد. با پیشرفت این بیماری ممکن است نارسایی کبدی بروز کند. این افراد باید تحت نظر پزشک قرار گیرند و در صورت نیاز دارودرمانی شوند. این بیماری فقط با مراجعه به پزشک و انجام آزمایش تشخیص داده می‌شود.
در آلودگی بدون علامت، فرد بدون هیچ‌گونه نشانه بالینی و یا آزمایشگاهی بیماری کبدی، فقط ویروس هپاتیت را در خون خود دارد و می‌تواند آن را به سایرین انتقال دهد.
این افراد به درمان دارویی نیاز ندارند ولی خطر ابتلا به حالت مزمن هپاتیت در آنان زیاد است و باید هر 6 ماه یکبار توسط پزشک بررسی شوند.
راه‌های انتقال
روش غالب انتقال بیماری هپاتیت B در نقاط مختلف دنیا متفاوت است. در مناطق با شیوع بالا، انتقال از مادر به جنین مهم‌ترین راه انتقال است.
اصلی‌ترین راه انتقال در مناطق با شیوع متوسط، انتقال از فرد آلوده در دوران کودکی و نوجوانی است و در مناطق با شیوع کم، روابط جنسی غیرمطمئن و مصرف داروهای تزریقی در بالغین است.
میزان انتقال هپاتیت B از مادر به جنین در صورت آلودگی مادر، بیش از 90درصد است. انتقال این ویروس از مادر به جنین ممکن است طی بارداری، هنگام زایمان یا بعد از آن اتفاق بیفتد.
نوزادان به دنیا آمده از مادران ناقل باید در بدو تولد واکسینه شوند که از این طریق احتمال آلوده‌شدن نوزاد به شدت کاهش می‌یابد.
احتمال انتقال بیماری هپاتیت B از طریق تماس جنسی حفاظت‌نشده با فرد آلوده، استفاده مشترک از ابزار آلوده تیز و برنده نظیر سرنگ و سوزن، تیغ اصلاح و مسواک، خراش‌های پوستی مخاطی به خصوص در کودکان طی تماس‌های نزدیک بدنی و تماس‌های غیرمستقیم مثل خالکوبی، حجامت و سوراخ‌کردن گوش وجود دارد.
ویروس هپاتیت B می‌تواند از خارج از بدن به مدت طولانی زنده بماند. لذا احتمال آلودگی در تماس با وسایلی نظیر مسواک، تیغ و حتی اسباب‌بازی آلوده با خون وجود دارد.
به نظر می‌رسد با توجه به الگوی اپیدمیولوژیک بیماری در کشور ما، آلودگی با این روش بیشتر اتفاق می‌افتد.
تزریق خون و تماس با خون آلوده نیز یک روش مهم انتقال بیماری است که امروزه کنترل خون‌های اهدایی در کشور ما، احتمال آلودگی از این طریق را بسیار اندک کرده است.
انتقال از طریق تماس جنسی نامطمئن، مهم‌ترین روش انتقال در کشورهای توسعه‌یافته است.
در آمریکا 50درصد از موارد هپاتیت حاد به علت انتقال از این طریق است. لذا آموزش عمومی جامعه در مورد پایبندی به خانواده و استفاده از وسایل حفاظتی اهمیت بسزایی در کنترل این بیماری دارد.
هپاتیت B شایع‌ترین ویروس منتقل‌شونده از طریق خون در پرسنل بهداشتی و درمانی است. انتقال معمولا از طریق وسایل آلوده یا تماس با سوزن آلوده ایجاد می‌شود. انتقال ویروس هپاتیت B از پرسنل بیمارستانی آلوده به بیماران وجود دارد.
یکی از راه‌هایی که جدیداً موردتوجه قرار گرفته، انتقال از طریق اعضای پیوندشده است. حتی اهدای عضوی نظیر کلیه و قرنیه از فرد اهداکننده آلوده می‌تواند موجب انتقال بیماری شود.
گروه‌های در معرض خطر و پرخطر ابتلا به بیماری
گروه‌های در معرض خطر ابتلا به بیماری هپاتیت B شامل کارکنان سامانه بهداشتی درمانی کشور اعم از پزشکان متخصص، دستیاران، پزشک عمومی، دانشجویان رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی، پرستاری و مامایی، دندانپزشکی، رشته‌های مختلف بهداشتی، رشته‌های مختلف علوم آزمایشگاهی و اتاق عمل، کارکنان نیروی انتظامی درگیر با مجرمین و زندانیان، امدادگران، کارگران بیمارستان‌ها و رفتگران شهرداری هستند.
صاحبان مشاغل پرخطر و افرادی که به نوعی با اجسام تیز و نافذ سر و کار دارند؛ از قبیل آرایشگران، زندانبانان و زندانیان، مصرف‌کنندگان مواد‌مخدر تزریقی، افراد با بی‌بند وباری جنسی و رفتارهای پرخطر، همسران افراد آلوده، نوزادان مادران آلوده، افراد دریافت‌کننده خون و فراورده‌های خونی مانند بیماران هموفیلی، تالاسمی و تحت دیالیز، افراد دریافت‌کننده عضو و بافت پیوندی و دریافت‌کنندگان اقدامات تتو و خالکوبی جزء گروه‌های پرخطر ابتلای به بیماری هپاتیت B هستند.
برنامه کنترل راه‌های پیشگیری
در کشور ما استراتژی‌های موردنیاز برنامه کنترل هپاتیت در 3 سطح اول، دوم و سوم پیشگیری تعریف میشوند و در هر 3 سطح بنا به امکانات موجود و اولویت‌های اجراو اهداف موردنظر، فعالیت‌های قابل انجام تعیین می‌شود که عبارتند از: واکسیناسیون، تزریق ایمونوگلوبولین هپاتیت B، پیشگیری از آلودگی بعد از تماس آلوده، رعایت احتیاط‌های استاندارد، غربالگری گروه‌های هدف، مراقبت موارد آلوده، درمان بیماران مبتلا به هپاتیت مزمن، تقویت زیرساخت‌های لازم به‌منظور فراهم کردن امکانات غربالگری، آموزش و مشاوره افراد نیازمند، مراقبت اپیدمیولوژیک، ثبت و گزارش‌دهی، تحقیق و پژوهش، پایش و ارزشیابی.
مهم‌ترین و مؤثرترین راه مبارزه با هپاتیت B پیشگیری به‌وسیله واکسیناسیون است. واکسن‌های هپاتیت B کاملاً‌بدون خطر بوده و در بیش از 90 درصد موارد مؤثر است. هدف از انجام واکسیناسیون، پیشگیری از ایجاد عفونت مزمن هپاتیت B و در نتیجه جلوگیری از عوارض عفونت مزمن مانند سیروز است.
به‌نظر می‌رسد با واکسیناسیون برنامه‌ریزی شده و هدفمند می‌توان تا حدود زیادی شیوع هپاتیت B در جامعه را کاهش داد. به‌طور کلی 5 تا 90 درصد مرگ‌های ناشی از این آلودگی با واکسن قابل پیشگیری است.
دریافت واکسن توسط افراد خانواده فرد آلوده یا افرادی که با خون و ترشحات آلوده سر و کار دارند و یا رفتارهای پرخطر از قبیل تماس جنسی خارج از چارچوب خانواده و اعتیاد تزریقی دارند و افرادی که به‌طور مکرر خون و یا فراورده‌های خونی دریافت می‌کنند، ضروری است.
این واکسن به‌صورت عضلانی در بزرگسالان در بازو و در کودکان زیر 2سال در ران در سه نوبت اولین مراجعه، یک ماه بعد و 6 ماه بعد از اولین مراجعه تزریق می‌شود.
از دیگر راه‌های پیشگیری، پرهیز از استفاده مشترک از وسایل تیز و برنده نظیر سرنگ و سرسوزن، تیغ اصلاح و مسواک، پرهیز از انجام اقداماتی که به سوراخ شدن پوست منجر می‌شود نظیر؛ خالکوبی، تتو، حجامت به‌روش غیرعلمی در مراکز غیرمطمئن و آلوده، پرهیز از تماس جنسی مشکوک و حفاظت نشده است.
*کارشناس ارشد وزارت بهداشت
