اگرچه کارشناسان این سریال اذعان می‌کردند که بیشتر تمرکزشان در تهیه چنین مجموعه‌ای پررنگ کردن و توجه دادن به آسیب‌های اجتماعی بوده، اما عقیده کارشناسان در اولین نشست نقد و بررسی مجموعه ساعت شنی که با حضور اعضای هیات علمی پژوهشکده ابن‌سینا و اساتید دانشگاه علوم پزشکی تهران، هفته گذشته به همت پژوهشکده ابن سینا برگزار شد، برخلاف این بود.
به نظر این کارشناسان، معرفی رحم جایگزین، به‌عنوان یک روش نو برای حل مشکل زوج‌های نابارور در این مجموعه چندان موفق نبود و بیشتر در حاشیه آسیب‌های اجتماعی قرار گرفته بود، اما به هرحال این مجموعه رویکردی متفاوت به مقوله زوج‌های نابارور و پدیده رحم جایگزین، در قالب داستانی داشت.
دکتر محمد مهدی آخوندی، رئیس پژوهشکده ابن‌سینا و رئیس مرکز فوق تخصصی درمان ناباروری و سقط مکرر با توضیح اینکه شاکله اصلی این فیلم رحم جایگزین بود، به همشهری میگوید: از دید نویسنده و کارگردان و حتی صدا و سیما هدف اصلی این سریال شاید فقط پرداختن به آسیب‌های اجتماعی بود نه رحم جایگزین، اما آیا ما می‌توانیم فرض کنیم که مسئله جانشینی رحمی اصلا در کار نبوده؟
آیا ما با این اقدام و دست گذاشتن روی این مسئله که در مورد آن در بین خود متخصصان نیز نظرات مختلفی وجود دارد، لازم نبود به جنبه‌های تخصصی رحم جایگزین توجه بیشتری کنیم و از پزشکان یا صاحب‌نظران مشاوره بگیریم؟ مشاورانی که حتی در تیتراژ این سریال نیز نامی از آنها دیده نشد.
به گفته رئیس پژوهشکده ابن‌سینا، پیشرفت‌های علمی و فناوری این امکان را فراهم آورده که جنین در رحمی غیراز رحم متعلق به فرد صاحب تخمک جایگزین شود و این کار موجب بروز پرسش‌هایی می‌شود که باید با اطلاع رسانی تا حدودی به این پرسش‌ها پاسخ داد؛ اما سریال ساعت شنی ابهامات پدیده رحم جایگزین را بیشتر نشان می‌داد و پاسخ روشنی به سؤالات نمی‌داد.
لایه عمیق رها‌شده
«در حال حاضر 10 تا 15 درصد زوجین در جامعه نابارور هستند و از طرفی وقتی این مسئله را در کنار نگاه بعضی افراد در ایران به مسئله فرزندآوری بگذاریم، متوجه می‌شویم این خانواده‌ها با مشکلات فراوانی مواجهند.»
دکتر محمد جلال عباسی، جامعه‌شناس نیز با بیان اینکه مخاطبان اصلی تلویزیون 3 گروه هستند؛ مخاطبان عام که قویا به یافته‌های صدا و سیما اکتفا می‌کنند، کسانی که در مورد مباحث این رسانه مطالعه می‌کنند و عده دیگر که کلا به این رسانه اعتقادی ندارند، میگوید: بخش عمده کسانی هستند که به این رسانه اعتماد می‌کنند.
وی در ادامه توضیح می‌دهد: اگر قرار باشد اطلاعات درست به این قشر ندهیم، مطمئنا در میان آنها نیز تصور غلطی ایجاد می‌شود چون سریال ساعت شنی بسیار پر بیننده بود و نکات غلط آن به اندازه پر بیننده بودنش می‌توانست فکر را منحرف کند.
دکتر عباسی با بیان اینکه در بستر اجتماعی این فیلم هم چالش‌های فراوانی وجود داشت، توضیح می‌دهد: تفکر نویسنده، اول رحم جایگزین است ولی بعد می‌رود به سمت آسیب‌های اجتماعی و در قالب همین بستر اجتماعی آلوده است که رحم جایگزین مطرح می‌شود.
این جامعه شناس معتقد است در مجموعه ساعت شنی رحم جایگزین تا این حد ساده بیان شده: فردی که نیازمند به کودک است، بدون مشورت با روان‌شناس و دیگر پزشکان و حتی انجام هیچ‌گونه آزمایشی در پروسه پزشکی وارد معامله با بیمار خود می‌شود.
به گفته وی، ساعت شنی موضوعی را مطرح می‌کند که ریشه در لایه‌های عمیق اجتماع دارد ولی در یک سطح، این موضوع را کاملا رها می‌کند و مخاطب را کاملا بلاتکلیف می‌گذارد، به‌خصوص یک زن نابارور را که زندگی‌اش پر از دغدغه است.
وی خاطرنشان می‌کند: البته ایران یکی از کشورهای فعال در زمینه بهداشت باروری است و درحالی‌که همه تلاش‌ها روی حل مشکل خانواده‌های نابارور است، فیلم ساعت شنی هم می‌توانست به جای افزایش ابهامات، نگاهی مشکل‌گشا داشته باشد.
رحم اجاره‌ای یا جایگزین؟
«استفاده از رحم جایگزین یک روش علمی و متداول برای زوج‌های نابارور و حتی بارور است که بنا به دلایلی نیاز به رحم شخص ثالث دارند. مثل بیماران مبتلا به ام اس، بیماران قلبی عروقی، دیابت پیشرفته، افراد با سقطهای مکرر و... و سایر بیماری‌هایی که جان مادر ممکن است در دوران بارداری به خطر بیفتد.»
ذکتر علیرضا زالی، رئیس دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی با بیان این عبارات تاکید می‌کند: یکی از شرط‌های مهم در مورد استفاده از شخص ثالث و رحم جایگزین سلامت کامل جسمی، روحی و سلامت اخلاقی است اما در این فیلم این شخصیت دچار نابهنجاری‌های اجتماعی بود و این با فرهنگ رحم جایگزین که با یک نوع، نوع‌دوستی و ایثار باید همراه باشد، کاملا مغایر است.
البته به عقیده کارشناسان در این نشست، این سریال در نشان دادن رحم اجاره‌ای بع عنوان یک معامله و داد و ستد بین پزشک و بیمار موفق بود تا در نشان دادن موضوع رحم جایگزین به عنوان یک روش درمانی برای بیماران ناامید. چون در این روش خیلی از افراد بنا به دلایل انسان‌دوستانه و صرف‌نظر از اهداف مالی برای حامل شدن داوطلب می‌شوند.
به گفته رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نکته دیگر این است که ارتباط پزشکان با بیماران یک ارتباط عاطفی است نه ارتباطی که پزشک بخواهد از بیمار برای رفع مشکلات خودشان استفاده کند، ولی باز هم در کاراکتر پزشک این سریال این طور طراحی شده که از بیمار خودش سوءاستفاده ابزاری می‌کند و این هم با سوگند‌نامه پزشکان کاملا در تعارض است.
وی با تاکید بر اینکه در واقع تمام ویژگی‌های شخصیتی این پزشک تابلوی تمام نمای یک بیمار روانی است، خاطرنشان می‌کند: حتی در انتخاب کاراکتر حامل این سریال هم دقت کافی نشده چون در علم پزشکی و در بحث حقوقی شخص حامل باید سنی بین 25 تا 40 سال داشته باشد در حالی‌که در این سریال شخص حامل، سن زیر 20 سال داشت و با وجود نظر مسئولان صدا و سیما مبنی بر محبوب بودن این چهره در میان مخاطبان، چنین فردی به هیچ وجه نمی‌توانست از نظر علمی داوطلب مناسبی به‌عنوان شخص حامل باشد.
نکته دیگر، نگاه ساده‌انگارانه دیگری است که به گفته کارشناسان در این مجموعه کاملا ملموس بود: اینکه انجام چنین روشی نیاز به یک کار تیمی دارد یعنی از یک جنین‌شناس و روان‌شناس گرفته تا متخصصان مختلف. دکتر زالی در این باره معتقد است: اینکه یک پزشک به تنهایی بتواند تمام کارها را در محیط بسته مطب انجام دهد، ترویج عدم‌رعایت اخلاق در این قشر از جامعه است چون نظام سلامت در تلاش‌است تکنیک‌های خطر‌پذیر را از محدوده فضاهای بسته خارج و آن را وارد کار تیمی کند.
الگوهای بیمار
نحوه ارائه پزشک و معرفی آن به جامعه نیز از مشکلاتی بود که به گفته کارشناسان می‌توان آن را حتی مقدم بر نشان دادن رحم جایگزین با یک تعریف ساده و عامیانه دانست. تقریبا سؤال تمام کارشناسان این بود: آیا ما باید کسانی که در اینکه فیلم دارای شخصیت‌های برتر هستند را در قالب بیمار روانی معرفی کنیم؟
دکتر زالی با بیان اینکه پزشکان جایگاه والایی در بین جامعه دارند و صرفا ارائه‌دهنده خدمات پزشکی نیستند، میگوید: انتقاد اولیه به این فیلم که از طرف پزشکان وارد شده و کاراکتر اصلی آن به‌عنوان متخصص زنان است چندین ایراد اساسی دارد؛ مهم‌تر از همه اینکه خود این فرد دارای اختلال شخصیت است و افکار توهم و هذیان در بخش‌های مختلف فیلم در رفتار و کردار این پزشک مشخص است در حالی‌که یک متخصص با داشتن چنین حالاتی نمی‌تواند به امر درمان بیماران بپردازد.
حتی کمپلکس‌ها و عقده‌های دوران کودکی در صحنه‌هایی که شروع به همزاد‌پنداری می‌کند، دیده می‌شود که این هم با شأن جامعه پزشکی کاملا در تضاد است چون پزشکان از حد بالای استانداردهای روانی و اجتماعی برخوردارند.
رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با ابراز نگرانی از اینکه نشان دادن مسائل پزشکی در صدا و سیما تا کنون اغلب با ناکامی مواجه بوده و ما را در ورود صدا و سیما به تکنیک‌های جدید پزشکی کاملا نگران کرده است، خاطرنشان می‌کند: دراماتیزه کردن مسائلی مثل اتانازی، پیوند اعضا و رحم جایگزین در صدا و سیما با وجود مسائل پیچیده فقهی وحقوقی و پزشکی هیچ فایده‌ای ندارد و به این تکنیک‌ها آسیب‌های جدی وارد می‌کند.
