عملکرد بازارهای مالی اعراب

در واقع  شرکت کمپانی هند شرقی هلند اولین شرکت بین المللی  بود که اقدام به انتشار سهام کرد. حرکت عظیم کمپانی هند شرقی هلند در آن هنگام تغییراتی اساسی در ساختار اقتصادی اروپاییان پدید آورد به گونه ای که بسیاری از کارشناسان از آن به عنوان انقلاب بزرگ اقتصادی جهان یاد می کنند.

بورس آمستردام در سپتامبر  1602 میلادی، فقط شش ماه پس از تشکیل شرکت کمپانی هند شرقی هلند تأسیس شد.  در آن زمان کمپانی هند شرقی هلند برای رسیدن به هدف بلندپروازانه خود دارای تمامی اسباب و لوازم کافی بود:  50 هزار نفر کارمند غیر نظامی با ارتش خصوصی مشتمل بر 40 ناوجنگی، 30 نفر ملوان و 10 هزار خدمه و البته گردش فزاینده سود مالی که می توانست در عرصه اقتصادی هلند نقش شایانی داشته باشد. به این ترتیب بورس آمستردام تشکیل شد و هلند جان تازه ای گرفت.

شاید بتوان به راحتی گفت که این شرکت با وجود بازاری برای سهام و اوراق قرضه خود، قوی ترین اقتصاد در تاریخ جهان را داشته است. به نظر می‎رسد شرکتی با ارتش و ناو جنگی خصوصی هیچ گاه در آینده در هیچ بازاری پدیدار نشود. کلید موفقیت این شرکت درحقیقت حضور عموم در مالکیت سهام  آن بوده است. این امر انباشتن 5/6 میلیون گیلدر (واحد پیشین پول هلند) را برای آن شرکت به ارمغان آورد.  همچنین  تشکیل  بورس  باعث شد تا این شرکت بتواند برای رفع نیارهای کوتاه مدت خود، اوراق قرضه منتشر کند. به این ترتیب، اولین بورس اوراق بهادار، محکی بود برای کاپیتالیسم مدرن!

بورس هلند که مدت 200 سال به عنوان یگانه مرکز مالی و اعتباری اروپا فعالیت داشت به ناگاه دچار حباب قیمتی شد و از آن زمان بود که کم کم نشانه هایی از سقوط آن در اواخر قرن 18 میلادی بارز شد. دولت هلند وارد ماجرا شد و تمامی بدهی‎های آن را برعهده گرفت. بورس آمستردام و تاریخ کمپانی هند شرقی هلند به تدریج رو به زوال رفت ولیکن تاریخچه بورس‎های اوراق بهادار تازه در ابتدای راه قرار گرفت.

تقریبا یک قرن پس از تشکیل بورس هلند بود که فهرستی از نرخ سهام و کالا توسط شخصی در قهوه خانه‎ای در لندن منتشر شد. به این ترتیب دادوستد در لندن آغاز شد و کارگزاران دریافتند که باید هرچه زودتر از بورس سلطنتی- مرکز تجارت لندن- خارج شوند.

بعداز خروج از بورس سلطنتی، کارگزاران به خیابان‎ها و قهوه خانه سرازیر شدند. عجیب اینکه در دوره مدرن، بورس سلطنتی اکنون به کلکسیونی از بوتیک ها و مشروب فروشی ها تبدیل شده بود. این امر، پیروزی شیرین برای بازاری که از حافظه بلند مدت برخوردار نبود، به شمار می‎رفت.«بورس اوراق بهادار به شکل آزاد» نزدیک به یک قرن تا سال 1773  میلادی ادامه یافت و از اولین نشانه‎های انقلاب صنعتی که اولین فراز و فرود مالی بریتانیا را به ارمغان آورد و به نام «حباب دریای جنوب» شناخته شد فراتر رفت.

50 سال بعد، اولین «بورس اوراق بهادار لندن» به وجود آمد. جای تعجب نداشت که این بار هم این مکان در یک قهوه‎خانه و در طبقاتی در منطقه تجاری باشد. این بورس جدید اوراق بهادار لندن، نقش مهمی در انقلاب صنعتی بریتانیا ایفاکرد و ماهیت «اوراق بهادار» در سطح اروپا و ایالات متحده فراگیر شد.

اما تا سال 1801 هیچ گونه مقررات یا عضویت رسمی در بورس اوراق بهادار لندن مشاهده نشد. درحالی که بزرگترین گام‎های تغییر در تاریخ دنیا به وقوع می‎پیوست، هنوز تعدادی اعتقاد داشتند که خرید وفروش سهام امری غیر اخلاقی و شیطانی محسوب می‎شود!

هم زمان با انتشار فهرست ابزارهای مالی در قهوه‎خانه‌ای در لندن، کارگزاران سهام در زیر درختی در خیابان «وال استریت» نیویورک جهت دادوستد سهام، نشستی ترتیب دادند. وال استریت، یک دیوار مستحکم در نیویورک بود که به هرعلتی توسط هلندیان بنا شده بود. در سال 1792 میلادی ، 24 کارگزار سهام قراردادی را امضا کردند که بعدها «هیأت سهام و بورس نیویورک»- شرکتی که بعدها به بورس اوراق بهادار نیویورک (NYSE) تبدیل شد- جایگزین آن شد.

قرارداد باتن وود -همان پیمان نامه زیر درخت خیابان وال استریت-  نه تنها پیدایش بورس اوراق بهادر نیویورک را باعث شد بلکه عامل اصلی  توسعه ایالات متحده و تبدیل آن به یک ابرقدرت اقتصادی به شمار رفت. جالب است که وال استریت در کنار دیگر سمبل ایالات متحده یعنی آسمان‎خراش‌ها ، به عنوان نماد قدرت و پول این کشور به شمار می‎رود.

امروزه نقش بورس‎های اوراق بهادار در اقتصاد جهان غیرقابل انکارند.  هنوز هم برای بسیاری از کارشناسان امور اقتصادی جهان غیر قابل تصور است که چگونه فعالیتی که فقط 400 سال پیش شرکت هند شرقی هلند پایه گذاری کرد هم اکنون در سرتاسر دنیا به مشغله هر روز سرمایه داران تبدیل شده است.

تالار های بی تجمل اعراب
مراکز بورس آن سوی کرانه  خلیج فارس که سالها پیش از این تالار رویاها و آرزوهای بسیاری از سرمایه داران همیشه مشتاق غربی بود این روزها گرفتار توفان بسیار عظیمی است که بورس توفان حاشیه جنوبی خلیج فارس را درنوردیده و منحنی شاخص‌های آنها را با نوسان‌ها و جزر و مدهای ممتد روبه‌رو ساخته است. آنها که همواره گمان می کردند هیچ گاه منحنی شاخص های تالار عربی رو به افول نمی گذارد در سال گذشته سقوطی پیاپی را پشت سر گذاشتند. دامنه بحران های مالی و اعتباری اعراب به گونه ای است که در سالهای گذشته ازعربستان و کویت به عنوان بزرگترین پایگاه معاملات بورس منطقه تا دبی کوچک و نوپا را نیز در بر گرفته است.

بشکه های نفتی ناکارآمد در بورس عربستان
پیدایش بازار سهام عربستان سعودی به دهه  1930، یعنی زمان تأسیس اولین شرکت سهامی عام باز می‌گردد. این بازار مالی  و اعتباری که طی 4 دهه روند یکنواختی را در پیش داشت به یکباره با رشد سریع اقتصادی در دهه 1970 با تأسیس تعداد فراوانی شرکت و بانک با سرمایه مشترک به جایگاه شایسته ای در منطقه دست یافت.

طی این دوران سهام به همه مردم عرضه شد. این روند به صورت غیر رسمی تا دهه 1980  میلادی ادامه داشت تا این که دولت یک برنامه توسعه فراگیر را به اجرا گذاشت.  تعداد کارگزاران با هدف تقویت چارچوب قانونی تنها به 12 بانک تجاری محدود شد و در سال 1984، شرکت ثبت سهام سعودی جهت انجام تسهیلات ثبت مرکزی برای شرکت‌های سهامی عام و امور تسویه دادوستد کل سهام تأسیس شد. در سال 1989، سیستم خودکار امور تسویه و پایاپای و در سال 1990 نیز جایگاه دادوستد و سیستم الکتریکی اطلاع‌رسانی اوراق بهادار آغاز به کار کردند. این جایگاه، بازاری تمام الکترونیکی بود که دادوستد، تسویه و پایاپای و سپرده‌گذاری را دربرمی‌گرفت.

بین سال‌های 1995 و 2004، تعداد دفعات معاملات، تعداد سهام معامله شده و ارزش دادوستد در عربستان سعودی  افزایش چشمگیری داشت. در این مدت، ارزش بازار 649 درصد و شاخص کل سهام نیز 500 درصد افزایش یافت. شاید بازار مالی و اعتباری عربستان را بتوان تنها مرکزی در منطقه دانست که در نوسان شاخص های بازار از سال 2004 میلادی تاکنون توانسته است مقابله کند و به هر طریقی خود را  در صدر مهم ترین بازار بورس و اوراق بهادار منطقه جای دهد.

با این اوصاف بزرگ ترین بازار مالی خاورمیانه نیز در سال گذشته روزگار نه چندان بسامانی داشت. این بازار که از نقدینگی بالایی نیز برخوردار است در سال پیش  به رغم تمامی اقدامات انجام شده برای بهبود شاخص بازار از جمله پذیرش شرکت های جدید و اصلاح قانون سرمایه گذاری خارجی باز هم در برابر نوسانات منطقه تاب نیاورد. ضرر 400 میلیارد  دلاری بورس عربستان در سال گذشته را شاید فقط بتوان با حمایت های ملک عبدا... از خاطر فراموش کرد.  ملک عبدا... پادشاه عربستان که چهره یک پدر میانه‌رو و طرفدار مدرنیته را در عربستان دارد،  به رغم تمامی تنش ها در بازار مالی این کشور همواره طی سال‌های اخیر به شدت از فعالیت‌ بورس در این کشور حمایت کرده است.

به عقیده پادشاه عربستان بورس راهی است برای سهیم کردن مردم در ثروت هنگفت نفت کشور. اما بحران اخیر بیش از 9میلیون سعودی را که با وام‌گیری یا فروش همه سرمایه‌ زندگی‌اشان در بورس سهام خریده بودند، تحت تأثیر قرار داد و دچار زیان کرد. با بحران به وجود آمده بسیاری از سرمایه‌گذاران کوچک در عربستان به این ابتکار دولت بدبین شدند و آن را هم سیاستی برای فقیر نگه داشتن فقرا و کمک به ثروتمندان توصیف کردند. اختلاف طبقاتی یکی از فوری‌ترین و بحرانی‌ترین مشکلات اقتصاد عربستان است. دولت سعودی امیدوار بود بورس این مشکل را تا حدی کمتر کند. اما زیان سنگین اخیر به سرمایه‌گذاران و سهامداران کوچک بازار، همه این طرح‌ها را نقش بر آب کرد.

در سال گذشته به تبع از سیاست های مالی و اعتباری آمریکا ، عربستان سعودی نیز دچار کلاف سردرگم نوسان شاخص بازار شد. به گونه ای که در طول سال شاخص سهام بورس عربستان با حدود 5.5 درصد سقوط مالی به 10389 واحد رسید که همچنان عربستان را در صدر کشورهای منطقه خاورمیانه جای داده است.

تا پایان سال 2007، تعدادی بیش از 100 شرکت با ارزش 1.149 تریلیون ریال سعودی در این بازار پذیرفته شده‌اند که در این میان 10 بانک تجاری سعودی به عنوان کارگزار از طرف مشتریان عملیات خرید و فروش را انجام می دهند. 

شمار سرمایه‌گذاران کوچک در بازار سهام عربستان از 50 هزار نفر در سال 2002 به 5میلیون نفر در سال 2007 میلادی  رسیده است. این در حالی است که  تعداد داد و ستدها هم از 605 هزار در سال 2001 به 61 میلیون در سال 2007 رسیده است.

دومینوی بحران در بورس کویت
بحران بازارهای مالی مرز و حدودی مشخص در میان کشورهای نفت خیز کرانه خلیج فارس نمی شناسد. همچنان که افرایش قیمت نفت 100 دلاری خزانه های کشورهای عربی از انبوه درآمدهای نفتی انباشته می کند از سویی دیگر شاخص بورس کشورهای نفت خیز کرانه های خلیج فارس به تدریج فرو می ریزند.

در این میان کویت که پس از عربستان سعودی از قدیمی ترین وفعال ترین بازارهای مالی در میان  کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به شمار می رود طی سالهای اخیر به دنبال سقوط شاخص سهام در منطقه گرفتار نوسانات بسیاری بوده است. شاخص بورس کویت بنا به تمامی دلایلی که در دیگر بازارهای مالی و اعتباری کرانه خلیج فارس رایج بوده است هر ساله متوجه خسارات فراوانی است که البته در سال 2007 میلادی این بازار با دو رویکرد متفاوت مواجه بود. چنان که تا اکتبر 2007 میلادی با تمامی تنش ها و نوسان شاخص ها در بازار توانسته بود به ارزشی  تا مرز  13هزارواحد افزایش یابد اما پس از آن  بنا به دلایل مختلف از جمله ضعف دولت ، حاکمیت مجلس بر دولت ، راکد ماندن طرح های اقتصادی ، رشد حبابی قیمت ها ونگرانی مردم از تبعات سیاست های خارجی در حوزه خلیج فارس و تحولات منطقه ای متوقف شد وظرف 3 هفته در اواسط نوامبر  سال میلادی گذشته با 879واحد کاهش، 1/2میلیارد دینار به سهامداران خسارت وارد کرد.

در این میان کویتی ها که خود را در معرض خطر بزرگی دیدند درصدد آن برآمدند تا با حربه ای مدبرانه راه را برای بروز بیشتر شکست های مالی بعدی مسدود کنند به این ترتیب که در سال گذشته دولتمردان این کشور با تصویب لایحه کاهش مالیات بر سود سرمایه گذاران خارجی، بازار بورس کویت را از ورطه ای که 5 کشور دیگر عرب خلیج فارس گرفتار آن هستند نجات بخشدند. سران امور مالی و اقتصادی کویت طی حرکتی قابل توجه میزان مالیات بر سود سرمایه گذاران خارجی را از 55 درصد به 15 درصد کاهش دادند و به این صورت هم اکنون بازار مالی و اعتباری کویت در مقایسه با سایر نهادهای اعتباری کشورهای عربی منطقه دارای رونق و شتاب بیشتری است.

بزرگ ترین ضرر مالی بورس  اوراق  بهادار کویت  در پایان  دهه  80 میلادی و تحت عنوان بحران «سوق  المناخ»  روی داد که  در نتیجه  آن سهامداران  این  بورس  حدود ۲۰ میلیارد دلار متضرر شدند. از آن زمان تاکنون بورس کویت که یک بار در آستانه فروپاشی کامل قرار گرفته است دیگر نتوانست دوران رونق سابق بر این را تجربه کند، خواه دولتمردان این کشور هر مسیری را برای بهبود و اصلاح آن در پیش بگیرند. هم اکنون حدود 194 شرکت با سرمایه ای بالغ بر  60 میلیارد دینار در این بازار مشغو ل به فعالیت هستند که از این میان بانک ها و بخش صنایع بیشترین سهم بازار را در اختیار دارند. 
  
توزیع سهام بورس اوراق بهادارکویت برای بانک ها و موسسات مالی این کشور  30درصد ، برای بخش صنایع  7.9  درصد، سرمایه گذاری16.6 درصد، خدمات 29.6 درصد ، مواد غذایی 1.9 درصد، بیمه 0.8 درصد ، مسکن 6.3 درصد و سایر موارد 9.7 درصد اعلام شده است.

بورس هفت ستاره امارات عربی متحده
بازار مالی و اعتباری دبی روز 20 مارس سال 2000 میلادی فعالیت رسمی مالی واعتباری خود را با عنوان «سوق دبی المالی» آغاز کرد. این اتفاق درست زمانی روی داد که در جمهوری اسلامی ایران مدت زمانی بالغ بر 34 سال از تشکیل بورس می گذشت. شرایط منطقه ای و بحران های سیاسی اقتصادی خاورمیانه از جمله سقوط حکومت صدام حسین، واقعه یازده سپتامبر، رکود بورس های دیرپای منطقه و  افزایش هرروزه بهای نفت طی سال‌های اخیر باعث خیز عظیم سرمایه داران خارجی  به بازار مالی و اعتباری دبی شد به گونه ای که ارزش جاری این بازار تازه جان گرفت و  امارات عربی متحده  با رشد مناسبی روبه‌رو شد. این در حالی بود که در همان زمان هم بسیاری از کارشناسان مالی کشورهای اروپایی و آسیایی ، رشد هر روز  این بازار را ناشی از تشکیل  حباب مالی تلقی کردند که دیر یا زود سرمایه داران حریص غربی را در دام خود گرفتار می کند.

در نهایت نیز حباب توخالی و پوچ بازار مالی و اعتباری دبی در سال 2005میلادی در آستانه انفجار قرار گرفت .بازار مالی دبی دیگر روزهای پررونق پیش را تجربه نکرد. هر چند در همان زمان هم اماراتی ها که بهترین زمینه راهیابی سرمایه های خارجی به داخل کشور را در معرض خطری جدی دیده بودند اذعان داشتند که کاهش ارزش سهام در بورس دبی نه به خاطر حباب مالی بلکه  روندی غیر قابل اجتناب در اصلاح قیمت بازار است ولیکن از آن زمان تا کنون بازار مالی دبی حتی به شکرانه سیاست های مالی و اعتباری گسترده مشاوران اقتصادی خانواده آل مکتوم نتوانست هیچ گاه دیگر رونق سابق را کسب کند.

در این میان با گذشت هر روز پس از سال 2005 میلادی بورس دبی روزگار نابسامان دیگری را تجربه می کند. این بازار مالی که روزگاری کعبه آمال و آرزوهای بسیاری از سرمایه داران غربی بود با ارزش جاری بورس 5/420 میلیارد درهم در سال 2005 به رقم 15/319میلیارد درهم در سال 2007 رسید.

حیرت در افول شاخص ها
شاخص‌ها فرو ریخت و بحران مالی در بورس دبی منجربه کاهش ارزش 100میلیارد درهمی این ارزش بازار شد . در این میان اعراب امارات عربی متحده که طی سال های گذشته سعی داشتند به بزرگ ترین بازار مالی و اعتباری خاورمیانه و یا حتی سرتاسر جهان  تیدیل شوند هنوز نتوانسته اند پاسخی مناسب برای این پرسش اساسی داشته باشند که چگونه طی مدت این سالها این میزان سرمایه از بورس دبی خارج  شد و شاخص کل بازار از سطح37/7426واحد به 33/ 4127 واحد تنزل یابد؟!

شرکت ها به صف می شوند
افزایش پذیرش شمار شرکت‌های فعال در  بورس و لیست کردن شرکت‌های خارجی از مهم ترین اقداماتی است که مسوولان بورس دبی در فرار از بحران های همیشگی در پیش گرفته اند.تا سال 2004 میلادی یعنی تا  قبل از ورود بازار به روند نزولی قیمت، فقط 18شرکت در بورس دبی فعال بودند. این در حالی است که ارزش بازار آن بیش از 6/133میلیارد درهم بود که این وضعیت نشان می‌دهد تعداد شرکت‌ها کم، اما ارزش سرمایه ثبتی، تعداد برگه سهام منتشر شده و شمار دارندگان آن زیاد بوده‌اند. اما جالب  آن که شمار شرکت‌های حاضر در بورس دبی در سال 2005 به 30 و در سال 2006 به 46شرکت می رسد. از سال 2006 تا به امروز، شمار شرکت‌ها به 56شرکت رسیده است که ارزش بازار 360هزار درهمی(کمتر از 100میلیارد دلار) را در خود دارد. 

رقابت در دو امارت
فعالیت بازارهای مالی و اعتباری  امارات عربی متحده صرفا به دبی و تعاملات آن خلاصه نمی شود. ابوظبی نیز که طی دوران متوالی به عنوان مرکز سیاسی امارات عربی متحده در بسیاری از پروژه های اقتصادی کشور حضوری مناسب داشته است این بار نیز در رقابت با ابرشهر تجاری دبی به تعاملات بورس واوراق بهادار تحت عنوان بازار مالی ابوظبی می پردازد.

طبق آخرین آمار منتشر شده در بازار مالی ابوظبی ، سرمایه‌گذاران 30کشور جهان حضور دارند که سرمایه‌گذاران عربستان سعودی با بیش از 5/4میلیارد درهم در رده اول جای گرفته اند. همچنین سوریه با بیش از 629میلیون درهم، سرمایه‌گذاران فلسطینی با 556میلیون درهم و کویتی‌ها نیز با 545میلیون درهم در بورس ابوظبی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. بازار مالی ابوظبی با سابقه ای طولانی وبرقراری ارتباط میان تابلوهای دو بورس ابوظبی و دبی، فرصت انجام معامله روی سهم‌های متعدد را برای سهامداران در امارات عربی متحده دوچندان کرده است.

کل بازارهای مالی عربی حدود 888میلیارد دلار آمریکا است که میزان گردش مالی بورس دبی حدود 78/9درصد از کل ارزش بازار سهام کشورهای عربی را تشکیل می‌دهد .

ایرانی ها در بورس امارات
یکی از معماهای بورس دبی برای ما ایرانی‌ها، میزان و تعداد سرمایه‌گذاری ایرانیان در بورس دبی است. ظاهرا مقامات بورس دبی هیچ آمار دقیقی از سرمایه‌گذاری ایرانیان در بورس دبی منتشر نکرده‌اند. شاید بتوان در این میان صرفا به آمار نهادی داخلی اشاره کرد. براساس آمار بخش بازرسی و نظارت سازمان نخبگان کشور، در‌حال‌حاضر بیش از 1400ایرانی در بورس دبی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. این در حالی است که تاکنون مقامات بورس دبی به این جمله که ایرانیان نقش بسزایی در رونق بورس دبی دارند، اکتفا کرده‌اند.

کارگزاران  بورس دبی
هم اکنون در مجموع 92 شرکت کارگزاری در بازارهای مالی و اعتباری  دبی فعالیت می‌کنند که سرمایه اولیه تاسیس یک کارگزاری، 20میلیون درهم است. در واقع به ازای هر یک شرکت دو (حدود 64/1) کارگزار فعالیت می‌کند. جالب این که  90درصد کارکنان کارگزاری‌ها را زنان تشکیل می‌دهند و زنان در این عرصه بسیار موفق حاضر شده‌اند.

حق کمیسیون کارگزاران از محل خرید و فروش (هر دو) 0025/0 است که با توجه به گردش بالای خرید و فروش سهام و ارزش بازار 360میلیارد درهمی در سال 2007، کارگزاری‌ها از وضعیت سودآوری خوبی برخوردار هستند.

سال گذشته میلادی فقط 40میلیارد برگ سهام دادوستد شد و 25 تا 30درصد از معاملات به صورت هفتگی از سوی سرمایه‌گذاران خارجی انجام می‌شود.

مسوولان بورس دبی به شدت فعالیت کارگزاران را زیر نظر دارند و حتی مکالمات میان کارگزاران با مشتریان ضبط شده و در مراجع قضایی نیز محل استناد است.