چله نشینی از سنت‌های فرهنگ آذربایجانی است و چله نشینی در شب اول زمستان با یلدا آغاز می‌شد و تا آخرین روزهای سال ادامه می‌یافت، از این رو شب یلدا هم در این خطه از ایران زمین به چیلله گجه سی معروف است. شب یلدا در آذربایجان غربی پایان فصل پاییز و شروع فصل زمستان است و ۴۰ روز اول آن را بویوک چیله یا چیله بزرگ، ۲۰ روز بعد را کیچیک چیله یا چله کوچک و ۳۰ روز آخر را بایرآم آیی یا ماه عید می‌گویند.
هندوانه شب یلدا که در زبان ترکی «چیله قارپیزی» گفته می‌شود، نماد شب یلدا است و مردم آذربایجان غربی بر این باورند که هر کس در این شب هندوانه بخورد، از گرمای تابستان در امان خواهد بود. آئین‌های شب یلدا در آذربایجان‌غربی هم مشابهت‌های زیادی با سایر نقاط ایران دارد و هم برخی از این آئین‌ها و رسم‌ها ریشه در باورهای قومی و منطقه‌ای مردم این استان دارد.
در گذشته «چیلله گجه سی» در آذربایجان غربی با برگزاری آئین‌های خاصی همراه بوده است که اکنون برخی از آنها فراموش و برخی هم رنگ تغییر به خود گرفته است. یکی از رسم‌هایی که کم و بیش در اغلب شهرستان‌های آذربایجان غربی به قوت خود باقی است، رسم تهیه هدیه شب یلدا، «چیلله لیک» یا همان «چیلله پایی» است که خانواده‌ها طبق رسمی قدیمی، هدایا و سوغاتی‌هایی را تدارک دیده و به منزل نوعروسان می‌فرستند.
جشن خدر نبی رسمی کهن در آذربایجان غربی
از قدیمی‌ترین رسم‌های منطقه آذربایجان در شب چله برگزاری جشن خدر نبی و قورتولوش بایرامی (عید نجات) است که ریشه در باورهای ایرانیان باستان دارد که تا حدودی از بین رفته ولی خاطرات آن هنوز در اذهان مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها به جا مانده است.
در عید خدر نبی جوانان دم بخت هر روستا حبوباتی نظیر نخود، گندم، ذرت، تخم هندوانه و خربزه از منازل اهالی روستا جمع می‌کردند و پس از پختن و خشک کردن، همراه نمک در هاون می‌کوبیدند که در اصطلاح محلی «قووت» نامیده می‌شود.
هر یک نفر از جوانان به اندازه هفت ناخن از این قاووت را زیر زبان خود گذاشته و می‌خوابیدند و خواب‌هایی که می‌دیدند توسط بزرگ‌تر ها تعبیر می‌شد، همچنین دختران دم بخت از حبوبات جمع آوری شده آش پخته و بین همسایه‌ها تقسیم می‌کردند. که در واقع نوعی نذری برای باز شدن بختشان بود.
با گذشت زمان و تغییرات فرهنگی و اجتماعی، نوع برگزاری این گونه مراسم نیز متحول شده، ولی اساس و پایه آنها ثابت مانده است، امروزه در مناطق آذربایجان شب یلدا جوان‌ترها در منزل پدر و مادر جمع شده و با خوردن هندوانه، انواع حلوا، آجیل، پشمک و سایر تنقلات مدرن که جایگزین کشمش، سنجد، گندم برشته و انگور و سایر خوردنی‌های سنتی، این شب را جشن می‌گیرند.
به این ترتیب که اگر خانواده‌ای تازه عروس نامزد داشته باشد با خرید معمولاً یک قطعه طلا و یک دست لباس و شیرینی به منزل عروس رفته و با دادن هدیه‌ها اجازه تازه عروس را از پدر و مادرش می‌گیرند تا در مراسم شب به منزل داماد بیاید.
همچنین اگر خانواده‌ای دختر تازه عروس داشته باشد که در طول این سال به خانه بخت رفته باشد معمولاً دو سه روز قبل از شب یلدا هدیه و تنقلات همراه نان محلی پخته شده آماده کرده و توسط برادر عروس به منزل داماد می‌فرستند.
متل‌خوانی بزرگترها برای کوچک‌ترها در شب یلدا
همچنین در شب یلدا از دوران گذشته آیین‌هایی انجام می‌شد که بر شیرینی و خاطره انگیز بودن این شب می‌افزود که در این میان حضور کوچک ترهای فامیل در خانه بزرگترها و جمع شدن بر زیر یک کرسی و ریختن انواع شیرینی‌ها، حلواها، بادام و گردو، سنجد، انار، هندوانه، به و سیب روی کرسی و خوردن آنها و تعریف کردن خاطره‌ها و ضرب المثل آن شب را می‌گذراندند.
یکی دیگر از رسم‌های زیبای مردم این استان در شب یلدا متل خوانی بزرگترها برای کوچک ترها بود که این رسم دیگر با آمدن تلویزیون به خانه‌ها برچیده شد و جوانان بیشتر جذب برنامه‌های تلویزیونی شده و توجهی به داستان فلکلور و پندآموز بزرگترها نشان نمی‌دهند.
غذای مخصوص این شب نیز در قدیم کوفته بود و با حضور بر سر سفره اعضای هر خانه این غذا مشاهده می‌شد، همچنین این شب از دیرباز مورد تکریم مردم و اهالی آذربایجان بوده و مراسم ویژه ای برای بزرگداشت آن انجام می شده است.
آذربایجان‌غربی به خصوص ارومیه به عنوان یکی از شهرهای تولید کننده حلوای محلی در کشور شهرت دارد و از چند وقت مانده به شب چله از شهرهای دور و نزدیک فروشندگان و مصرف‌کنندگان برای عرضه و مصرف حلوای شب یلدا به این شهر سفر می‌کنند.
حلوای هویج و گردوی ارومیه در شب یلدا مصرف بالایی دارد و در بیشتر مناطق کشور نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، خانواده‌ها در ارومیه خود نوعی حلوای محلی نیز تهیه می‌کنند که به "داش حالوا" موسوم است و علاقه مندان ویژه ای بخصوص در بین کودکان دارد.
در کنار این خوراکی‌ها، پشمک، مغز گردو و بادام، کشمش و میلاخ (انگوری که به صورت آونگ از تابستان نگهداری شده است)، دوشاب (شیره انگور) نیز در بین خوردنی‌ها در آذربایجان غربی جایگاه ویژه ای دارد.
یلدا در باور مردم سایر شهرهای آذربایجان غربی
این مراسم در شهرستان خوی به شیوه خاصی در روستاها برگزار می شده، به گونه‌ای که در شب یلدا ظرفی پشمک زغفرانی، کاسه‌ای پر از سیب‌های سرخ، حلوای گردو، یک طاقه ترمه حاشیه دوزی شده، چارقد قرمز داخل یک خنچه چیده و بر روی سر یک مرد جوان قرار می‌گرفت و در کوچه‌ها حرکت می‌کرد تا به منزل نوعروس برسد، و رهگذران هدیه شب یلدا یا همان «چیله لیک» را به تماشا می‌نشستند.
در شهرستان تکاب هم در شب سرد یلدا، آش کشک که در زبان محلی به آن کاچی می‌گویند درست می‌کنند و بر سر سفره شب یلدا می‌گذارند، همچنین در تکاب رسم بر این بوده که در شب سرد چله، گندم برشته پخت می‌کردند و مقداری از آن را برای پرندگان به بام خانه می‌ریختند، تا سال پربرکتی داشته باشند.
در گذشته مردم تکاب معتقد بودند در شب یلدا نباید کسی به سفر برود، و اگر کسی در این شب به دور از خانه و در سفر باشد، سال پیش رو را دائم در سفر خواهد بود و دیگر آرام و قرار نخواهد داشت.
در شهرهای پیرانشهر، اشنویه و مهاباد نیز در شب یلدا بیت خوان‌ها به خواندن بیت کردی می‌پردازند و جوانان هم ضمن تناول میوه‌ها و آجیل شب یلدا، سرگرم بازی‌های محلی می‌شوند و بر این باور هستند که شب یلدا بدون برف رونقی ندارد و بارش برف در این شب را نشانه پربرکتی سال آینده می‌دانند.
در سیه چشمه ماکو در شب یلدا، جوانان در یک خانه جمع می‌شوند و به اصطلاح فال بخت می‌گیرند و به این صورت چله را به در می‌کنند، این فال در شب اول چله بزرگ یا همان شب یلدا و همچنین در شب اول چله کوچک مرسوم است.
در آذربایجان، شب یلدا همواره با رسم و رسوم خاصی همراه بوده است و در حال حاضر هم مردم این دیار با گرامیداشت این روز، سنت حسنه صله رحم که در دین اسلام بسیار بر آن سفارش شده است را به جای می‌آورند.
نظر شما