از رواج شهرسازی در ایران به مثابه یک علم که تقریباً با نخستین طرح جامع تهران مقارن بود حدود نیم قرن می‌گذرد.پیش از تأسیس رشته شهرسازی در دانشگاه، شکل‌گیری و رشد شهرها براساس عرف و مقررات محلی انجام می‌شد. به شهادت تاریخ، ایران با بهره‌مندی از تمدنی کهن از نظامی متعالی در ساخت شهرهای خود برخوردار بود؛ طوری که کشف سازمان فضایی و قانونمندی‌های حاکم بر شهر از مهم‌ترین زمینه‌های مطالعات امروز شهرسازی است. با وجود این، شهرهای امروز ایران در نگاه اغلب صنوف و گروه‌های اجتماعی دچار نزول کیفیت شده و به‌رغم علمی شدن طرح‌های شهری، شهرها مطلوبیت سابق را ندارند.
پارادوکس علمی‌شدن و نزول کیفیت را خلل‌های موجود در علم شهرسازی توضیح می‌دهد. در حقیقت آنچه از ۵۰ سال قبل با عنوان علم شهرسازی در ایران نشر داده می‌شود گزیده ناقص و مخدوش از حقایق و قانونمندی‌هایی است که در ساخت شهر دخالت دارند. اما به واسطه خودشیفتگی شهرسازان در قبال دانش اندک خود که آن را تمام می‌دانند، شهرها با طرح‌های جامع به‌صورت نامطلوب امروز درآمده‌اند. هیچ تردیدی نمی‌توان در این حقیقت روا داشت که شهرهای امروز محصول دانش شهرسازی مصطلح نیم قرن گذشته ایران هستند.
در مقابل علمی‌شدن شهرسازی که محصول مدرنیته شناخته می‌شود خصلت دیگری از دنیای مدرن در جهت تعدیل خسارت‌های «علم ناقص» برآمد. توسعه بی‌وقفه علم و نوآوری‌های فلسفه همزمان به تعریف جدیدی از «مکان» رسید. مکان و فضا موضوع علم شهرسازی است و تغییر در مفهوم پایه دگرکونی‌های بعدی در معنای شهر و برنامه‌های توسعه آن را به دنبال دارد.
از نیمه قرن بیستم به بعد مفهوم جدید مکان به خلق منظر به مثابه «فضای حقیقی میان جهان درون و بیرون که انسان در آن زیست می‌کند» انجامید.
در دیدگاه‌های نوآورانه فضا، ماهیت مکان امر عینی محض نیست و ذهن مخاطب نه تنها در فهم آن بلکه در تولید آن نیز مشارکت دارد. تعریف جدید فضا که ماهیت آن را ابتدا از امر کالبدی به کالبدی با الحاقات نمادپردازانه و سپس به عینی – ذهنی تغییر داد به تبیین ابعاد جدیدی از شهر نایل شده که پیش از آن سابقه نداشت.
خلق مفهوم مشارکت یا حق بر شهر به‌عنوان مبانی‌نظری امروزین مداخله در شهر وخارج کردن امر شهر از سیطره شهرسازان برنامه‌گرا از دستاوردهای نوآوری در مفهوم فضا بود که به ایجاد رشته‌های جدید مرتبط با موضوع فضا و شهر انجامید. این روند در ایران هنوز جایگاه درخوری نیافته و حل مسائل شهری ما همچنان در گروه خروج از تعاریف قدیمی شهر و شهرسازی و توجه به رویکردهای نوین در نظریه‌های مکان، فضا و منظر است.
منبع:ویژه نامه شهرپژوه
*عضو هیئت علمی دانشگاه تهران
نظر شما