همشهری آنلاین: آوازه سوزن‌دوزی بلوچستان با طرح‌ها، رنگ‌ها و نوع دوخت منحصربه‌فردش به حدی است که این هنر مهر اصالت از سازمان یونسکو دریافت کرد. این هنر در فهرست میراث معنوی کشور و همچنین شهرستان ایرانشهر در سال ۱۳۹۷ به عنوان شهر ملی سوزن دوزی ثبت شده است.
هنر موروثی زنان بلوچ
در سوزن‌دوزی با کمک نخ‌های رنگی طرح‌های مختلفی را روی پارچه‌های ساده ایجاد می‌کنند. این کار با کمک سوزن و قلاب انجام می‌شود. طرح‌ها در سوزن‌دوزی سیستان و بلوچستان تنوع بسیاری دارند که با گذشت سالیان نه تنها از این تنوع کم نشده، بلکه زنان بلوچ با خلاقیت خود بر آن افزوده‌اند. هنر سوزن‌دوزی در سیستان و بلوچستان هنوز از مادر به دختر انتقال می‌یابد، برای همین سوزن‌دوزی بین زنان بلوچی ماندگار شده است و تقریبا تمام زنان فوت و فن این کار را می‌دانند. زیرا این کار را از کودکی کنار دست مادرها و مادربزرگ‌هایشان یاد گرفته‌اند. حتی برخی زنان و دختران بلوچی نقوشی را که در ذهن خود دارند، بدون نقشه و طرح به صورت فی‌البداهه روی پارچه پیاده می‌کنند و تبحر برخی از آنها هم به قدری است که در حین سوزن‌دوزی روی پارچه نگاه نمی‌کنند. یعنی کار را به‌صورت «چپه» انجام می‌دهند. در چپه‌دوزی، پشت پارچه در تمام طول کار مقابل دوزنده قرار دارد و وی طرح ذهنی خود را از سمت پشت پارچه می‌دوزد. فقط هر از گاهی پارچه را برمی‌گرداند و به پایان دوختش نگاه می‌کند. این کار به‌شدت سخت است و مهارت بسیار می‌خواهد که فقط ازعهده زنان بلوچ برمی‌آید.
در بیشتر شهرهای بلوچستان مانند سراوان، سیب و سوران، گُشت، کلگان، جالق، ایرندگان، اسپکه، فنوج، پیپ، خاش، بمپور، ایرانشهر و زاهدان این هنر اصیل دیده می‌شود.
مواد اولیه
برای انجام سوزن‌دوزی بلوچی به مواد اولیه و قابل دسترسی مانند نخ، گونی یا تارشمار(گونی یا تارشمار برای سوزن‌دوزی بسیار مناسب است، زیرا تاروپود آن مشخص و برجسته است، زنان بلوچ روی گونی سوزن‌دوزی را به راحتی انجام می‌دهند)، سوزن و پارچه مناسب نیاز است. با استفاده از این مواد می‌توان انواع دوخت‌های بلوچی را روی پارچه سوزن‌دوزی کرد. نخ‌های ابریشمی، پنبه‌ای یا نخ کاموایی برای این کار مناسب هستند، اما در سوزن‌دوزی بیشتر از نخ پنبه‌ای استفاده می‌شود، زیرا به راحتی در کشور قابل تهیه است. از سویی دیگر پاکستان در همسایگی سیستان و بلوچستان قرار دارد که نخ‌های پنبه‌ای از این کشور هم وارد سیستان و بلوچستان می‌شود. امروزه در سوزن‌دوزی کمتر از نخ‌های ابریشمی استفاده می‌شود، زیرا قیمت نخ ابریشمی گران است و خرید لباسی که با نخ ابریشمی تهیه شود، برای بسیاری از افراد مقرون به‌صرفه نیست و مشتریان اندک و خاص خود را دارد.
تنوع طرح و رنگ
برخی زنان ابتدا روی یک پارچه نخی طرح مورد نظر خود را سوزن‌دوزی و سپس به لباس وصل می‌کنند. به عنوان نمونه سرآستین‌ها، جیب، یقه و دامنه لباس و پاچه‌های شلوار را جداگانه سوزن‌دوزی می‌کنند و بعد به باقی‌مانده لباس یا تنه اصلی وصل می‌کنند. برخی نیز به‌طور مستقیم روی پارچه شروع به سوزن‌دوزی می‌کنند که کار سخت‌تری است. معمولا قسمت جلوی پیراهن و زیر یقه لباس زنانه سوزن‌دوزی می‌شود.
رنگ‌های به کاررفته در سوزن‌دوزی هم با باورهای عامیانه مردم بلوچ پیوند خورده است. زنان بلوچی بیشتر از رنگ‌های گرم مانند قرمز استفاده می‌کنند که نمایانگر روحیه سلحشوری بلوچ‌هاست، همچنین از نقش انسان در سوزن‌دوزی استفاده نمی‌شود و بیشتر در آن عناصر هندسی ساده مثل مربع، مثلث و لوزی، طرح‌هایی مانند هشت گلبرگی یا گلی که هشت گلبرگ دارد، نقوش گیاهی و حیوانی، خطوط شکسته، منحنی و دایره در سوزن‌دوزی بلوچ دیده می‌شود. طرح‌ها هم بر اساس ذهن و تخیل و باورهای زنان بلوچ شکل می‌گیرند.
انواع دوخت
در سوزن دوزی بلوچ سه نوع دوخت به نام‌های پُرکار، میانکار و کم‌کار رواج دارد. تفاوت این سه شیوه به میزان حجم سوزن‌دوزی و نقوش است. اگر تمام پارچه سوزن‌دوزی شود به این دوخت پُرکار می‌گویند، اما اگر بیشتر قسمت‌های پارچه سوزن‌دوزی شود و کمی از پارچه هم بدون سوزن‌دوزی باقی مانده باشد به آن میانکار و اگر فواصل باقی‌مانده زیاد باشد دوخت کم‌کار گفته می‌شود. هر منطقه‌ای از سیستان و بلوچستان هم دوخت مخصوص به خود را دارد. به عنوان نمونه در سراوان دوخت دندان‌موشی و زیگزاگ همراه با جوک‌دوزی به‌کار برده می‌شود، اما در ایرانشهر و چابهار از دوخت‌هایی که مستقیم روی پارچه سوزن‌دوزی می‌شوند و دارای آینه فراوان هستند، استفاده می‌شود.
سوزن‌دوزی فقط روی لباس متدوال نیست. زنان بلوچ روی کوسن، روبالشی، رومیزی، روتختی، تابلو، کیف، جای جوراب، جلد عینک، جاکلیدی، جای دستمال کاغذی، دستمال سفره، کفش، کمربند، آباژور نیز سوزن‌دوزی می‌کنند.
شاخص‌ترین و مشهورترین سوزن دوز بلوچ، مهتاب نوروزی است که آوازه‌ای جهانی دارد. وی در نوجوانی برای طبقه حکومتی لباس‌های بسیاری را سوزن‌دوزی کرد. هم اکنون برخی از آثار هنری وی در کاخ موزه سعدآباد نگهداری می‌شود. سوزن‌دوزی «اشرافی‌دوز» یا «اشرافی‌دوچ» هم به دلیل فعالیت این سوزن‌دوز مشهور بمپوری رواج یافت. این نوع سوزن‌دوزی وقت بیشتری می‌گیرد.
نظر شما