همشهری‌آنلاین- محمدرضا ربیعیان: موسیقی شرق خراسان (تربت جام، باخرز، خواف، سرخس و تا حدودی کاشمر) مبتنی بر غزل و دوبیتی و به‌طور کلی، شعر فارسی است. در منطقۀ شرق خراسان که در محدودۀ استان خراسان رضوی قرار می‌گیرد، تربت جام از نظر موسیقی مرکزیت دارد و این منطقه از نظر توجه به جنبه‌های درونی و زندگی معنوی – به‌جز مقام‌ها و کلام‌های سلسلۀ اهل حق در کردستان، کرمانشاه و شمال لرستان - با موسیقی هیچ ناحیه‌ای از ایران قابل قیاس نیست.
فرهنگ، سنت و موسیقی منطقۀ تربت جام و باخرز نزدیکی بسیاری به منطقۀ هرات در افغانستان دارد. تربت جام به دو بخش پایین‌جام و بالاجام تقسیم می‌شود. از نظر مفاهیم کمّی و صورت‌های بیرونی، موسیقی تربت جام دو دسته است: گروهی که متر آزاد دارند و گروهی که متر مشخص دارند.
موسیقی‌سازی تربت‌جام، باخرز و خواف با دوتار، سرنا، دهل، نی و دایره اجرا می‌شود. موسیقی خواف در عین ارتباط با موسیقی تربت‌جام، دارای رگه‌های معینی از موسیقی قائن و بیرجند است. موسیقی سرخس هم باوجود تفاوت‌هایش، با تربت‌جام وجوه اشتراک کم ندارد. موسیقی تایباد و کل منطقۀ باخرز را موسیقی باخرزی می‌نامند. موسیقی قوچان از نظر ویژگی‌هایش به سنت موسیقی شمال خراسان تعلق دارد.
دوتار مهم‌ترین و رایج‌ترین ساز در شرق خراسان، به‌ویژه در تربت‌جام است که از نظر ظاهری، نظام دستان‌بندی و شیوه‌های اجرایی تفاوت‌هایی با دوتار شمال خراسان و دوتار ترکمن‌های خراسان دارد و از آن، هم در همراهی آواز و هم به‌تنهایی استفاده می‌شود. در موسیقی این منطقه، قطعاتی که با دوتار تنها اجرا می‌شوند غالباً همان آوازهای رایج در منطقه، یعنی جمشیدی، سرحدی، کوچه‌باغی و هزارگی است. در قطعه‌هایی که متر مشخص دارند جمله‌های آوازی معمولاً کوتاهند و تحریرها و تزئین‌های کمتری دارند.
به خوانندگان و دوتارنوازان این منطقه «اوستا» می‌گویند. اوستاها از ستون‌های موسیقی شرق خراسان هستند. آنها داستان‌سرایی نمی‌کنند و با آواز و دوتار خود اشعار عرفانی، مثل شیخ احمد جامی، و قطعاتی را که از قدیم به صورت سینه به سینه به آنها رسیده است می‌خوانند و می‌نوازند.
مراسم حلقۀ ذکر طریقت نقشبندیۀ تربت‌جام (جَهر) معمولاً در حالت نشسته انجام می‌شود، مگر در شرایطی نادر. معمولاً مراسم با سخنان پیر یا خلیفه آغاز می‌شود که بیشتر در باب وجوه گوناگون شریعت است. پس از آن، ذکرخوانی و غزل‌خوانی، مناجات، مدح امامان و داستان‌هایی دربارۀ مشایخ و اولیا و سفرهای آنان گفته و خوانده می‌شود. مناجات را نیز اغلب به همراهی دوتار می‌خوانند. در واقع، دوتار تنها سازی است که در این مراسم اجازۀ حضور دارد. به‌جز ذکرها و مناجات، از میان مقام‌های رایج در موسیقی تربت‌جام مقام‌هایی که با ویژگی‌های حلقۀ ذکر مغایرت ندارند خوانده می‌شوند. مقام‌هایی مانند حسن، جمشیدی، هَزاره‌ای، پِلتان، نصر و جان، لیلی‌ها، گُل، دانه‌دانه، گل لاله و اُشتُر خَجو در حلقۀ ذکر خوانده‌نمی‌شوند.
بمان‌علی شوقی (قیچک و کمانچه)، عبدالله سَرور احمدی (دوتار)، غلام‌علی پورعطایی (دوتار و آواز)، نورمحمد دُرپور (آواز)، غلام‌حسین سمندری (دوتار)، غلام‌علی نی‌نواز (سرنا) و ذوالفقار عسگری‌پور (دوتار) از مشهورترین نوازندگان و خوانندگان موسیقی شرق خراسانند.
از نام‌آوران قوچان نیز به محمدحسین یگانه و حاج قربان سلیمانی می‌توان اشاره کرد.
منابع: موسیقی تربت جام، محمدتقی مسعودیه، سروش، چاپ اول، ۱۳۵۹؛
آشنایی با موسیقی نواحی ایران (کتاب اول)، هوشنگ جاوید، سورۀ مهر، چاپ دوم، ۱۳۸۴.
نظر شما