همشهری آنلاین: تکم گردانی درواقع نوعی نمایش عروسکی و سیار است که همه ساله و پیش از آغاز سال نو از سوی تکم‌چی‌ها در استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، زنجان و اردبیل اجرا می‌شود.
در این نمایش تکمچی، بزی عروسکی را تهیه و چوبی به شکم آن وصل می‌کند و سر دیگر چوب را از تخته‌ای که در میانش سوراخی دارد عبور می‌دهد. تکمچی با بالا و پایین بردن چوب، بز عروسکی را می‌چرخاند. به عروسک منگوله‌هایی وصل است که هنگام چرخاندن عروسک، تکان می‌خورند. همچنین تکمچی هنگام چرخاندن عروسک، اشعاری به زبان ترکی می‌خواند و آمدن بهار و نوروز را مژده می‌دهد. تکمچی مانند سایر نمایش‌گردانان سیار خیابان به خیابان، کوچه به کوچه و خانه به خانه می‌رود و نوروزی طلب می‌کند. اگرچه این نمایش مختص مناطق آذری‌نشین است اما گاهی تکم‌چی‌ها از دیار خود به استان‌های مجاور می‌روند و نمایش تکم را اجرا می‌کنند. نکته حائزاهمیت دیگر این است که یکی دو نفر نوازنده نیز تکمچی را هنگام اجرای نمایش همراهی می‌کنند.
«محمدرضا درویشی»، پژوهشگر فرهنگ عامه معتقد است: «تکم‌چی‌ها یا عروسک گردان‌های نوروزی، بشارت دهندگان بهار و نوروز در مناطق آذربایجانی‌نشین ایران بوده‌اند. اینان با حرکت‌دادن تکم‌ها یا عروسک‌های کوچک چوبی تزئین شده و خواندن آواز به نوروزخوانی و بهارخوانی می‌پرداختند. تکم‌گردان‌های آذربایجان در آستانه عید نوروز باستانی، با «تکه» عروسک‌هایی با نمایی از بز و ماجراهای شیرینش به استقبال بهار طبیعت و سال نو می‌روند».
اشعار تکم‌چی‌ها درونمایه‌های متنوعی دارند:
باهار آمد، باهار آمد، خوش آمد/علی(ع) با ذوالفقار آمد، خوش آمد
جناب جبرئیل نامه گتیردی/گتورجگین پیغمبره یتوردی /موبارک قوللارین گویه گوتوردی
سیزین بو تازه بایرامیز موبارک/ آییز، ایلیز، هفتز گونوز موبارک
ترجمه:جبرئیل نامه‌ای آورد و به دست پیامبر(ص) رساند. پیامبر دستان مبارکش را به سوی آسمان گرفت. عید شما، ماه و سال و هفته و روزتان مبارک باد!
برخی تکم‌چی‌ها هم این اشعار را می‌خوانند:
امیرالمؤمنین(ع) تخته چیخاجاق/ یزیدین بوینونا نوخدا ووراجاق/ شیرین شربت سو یرینه آخاجاق/ سیزین بو تازه بایرامیز موبارک
ترجمه:امیرالمؤمنین(ع) بر تخت خواهد نشست و بر گردن یزید افسار خواهد زد. پس از آن به جای آب در همه جا شربت جاری خواهد شد/عید نو شما مبارک.
یکی دیگر از اشعاری که تکم‌چی‌ها می‌خوانند، این است :
تکم تکم ناز ایلر/ چوبانا آواز ایلر
ییغار قویون قوزونی/ بایراما پشواز ایلر
ترجمه: تکم ناز می‌کند و برای چوپان آواز می‌خواند. گوسفندها و بره‌ها را جمع می‌کند و به پیشواز عید می‌رود.
یا این اشعار:
بو تکه اویون ایلر/ قوردونان اویون ایلر
ییغار گیلانین دویوسون/ چوبانین تویون ایلر
ترجمه: این بز با گرگ بازی می‌کند و برنج گیلان را جمع می‌کند تا برای چوپان عروسی بگیرد.
بعضی اشعار هم برای مطالبه انعام است:
تکه گلدی هاوادان/ بئر دونی وار یلدن، هاوادان
خانیم تکه نین پایین گتیر/ ائوین اولسون آبادان
ترجمه: بز از آسمان آمد با پیراهنی از جنس باد. خانم، سهم بز را بیاور تا خانه‌ات آباد شود.
یا این اشعار:
بو تکه نین کندی وار/ کمندی وار کندی وار
هر قاپیدا اویناسا / بئر نلبکی قندی وار
ترجمه:این بزمتعلق به روستاست و بر در هر خانه‌ای که برقصد، سهمش یک نعلبکی قند خواهد بود.
برخی اشعار هم زندگی روزانه را به نمایش می‌گذارند :
بو تکه آختا تکه/ بوینوندا وار نوخدا تکه
قیرچا قیرچا چپیش لر/ یووشانین باشین دیشلر
گئدر یایلاقدا اوتلار/ گلر آراندان قیشلار
یاخشی اولار قویونون آغی / گئدر دولانار داغی
گلین لر یی یر قویماغی / ایللاه کی قیقاناغی
ترجمه:این بز طنابی بر گردنش دارد/ سر هر که را که نزدیک شود گاز می‌گیرد / برای چرا به ییلاق می‌رود و قبل از زمستان برمی گردد / گوسفند سفید که در کوه می‌چرخد مرغوب است/ تازه عروس‌ها کاچی و خاگینه می‌خورند.
همچنین این ابیات را نیز می‌خوانند:
بیزیم یرده یومورتانی یویاللار/ سونرا دونوپ یددی رنگه بویاللار/ یددی سینده تحویل اوسته قویاللار
سیزین بو تازه بایرامیز موبارک / آییز، ایلیز، هفتز گونوز موبارک
ترجمه: در جایی که ما زندگی می‌کنیم، تخم مرغ را می‌شویند و با هفت رنگ نقاشی می‌کنند و به هنگام تحویل سال بر سر سفره می‌گذارند. عید شما و ماه و سال و هفته و روزتان مبارک*.
تکم گردانی در نواحی غربی استان گیلان هم انجام می‌شود و به آن آینه تکم می‌گویند. در گذشته تکم‌چی‌ها از اردبیل به سمت نواحی غرب گیلان و گاهی تا بندر انزلی و رشت نیز می‌رفتند تا مژده رسیدن سال نو را به مردم بدهند. از آنجا که تکم‌چی‌ها در دو طرف تکم، ۲ آینه کوچک وصل و با تکه پارچه‌های رنگی، منجوق و پرهای زیبا عروسک را تزئین می‌کردند، به آن آینه تکم می‌گفتند.
رگه‌هایی از این نمایش عروسکی در نواحی مرکزی کشورمان از جمله اراک و ملایر دیده شده است اما باید اذعان کرد خاستگاه تکم آذربایجان و به‌خصوص اردبیل بوده و از این منطقه به سایر نقاط رفته است.
در گذشته تکم‌چی‌ها حدود یک ماه قبل از عید نوروز سر و کله‌شان در روستاها پیدا می‌شد و با اجرای نمایش آینه تکم، آمدن بهار را نوید می‌دادند. بعد کودکان دور و برشان را می‌گرفتند و با تکم‌چی‌ها شادی می‌کردند.
*- به نقل از فرهنگ ترکی- فارسی (تورکجه سوزلوک) -تألیف: محمود دست پیش-۱۳۸۷
نظر شما