بیمار" صفر" کرونا چه کسی است

همشهری آنلاین- علی شاکر: در حالی که وزیر بهداشت ترکیه دلیل بستن مرز ایران را قرنطینه‌ نشدن شهر قم می‌داند، ایرج حریرچی، معاون وزیر بهداشت ایران گفته که قرنطینه برای وبا و طاعون است، قدیمی شده و جواب نمی‌دهد. چینی‌ها هم از این قرنطینه راضی نیستند.
اما این روش‌های -به قول معاون وزیر- قدیمی چیست و اصولاً همه‌گیرشناسان چگونه عمل می‌کنند؟
بیماری‌های مسری همراه با شکل‌گیری ژن‌ها و ساخت یافتن آنان در ماشین حمل‌کننده ژن، یعنی بدن، وجود داشته‌اند. اما به لحاظ اجتماعی نوع مواجهه‌ی بشر با آن همیشه با شکلی از ناآگاهی همراه بوده است.

در قرون وسطی زمانی که بیماری‌های مسری باعث کشته شدنِ عده زیادی از مردم می‌شد، هنوز کسی از وجود میکروب‌ها و باکتری‌ها با خبر نبود. این است که فکر می‌کردند «آدم‌های بد» دچار این بلا می‌شوند و مبتلایان به جذام، طاعون، تیفوس، وبا، سل و... باید بگردند و ببینند چه کارهای بدی کرده‌اند که مستوجب این بلا شده‌اند.

برای همین راه درمان‌شان کارهایی چون سوزاندن،‌ به زندان انداختن یا پرتاب آنان در چاه بود. چون آن زمان نمی‌دانستیم واقعا عامل این بلا (یا بیماری) چیست. در واقع این عوامل اصلی بودند، ولی نامرئی. مثلا عامل طاعون یک میکروارگانیسم نامرئی است که کَک حامل آن است. موش‌ها هم کک دارند. چه کسی این را می‌دانست؟ هیچ‌کس. تا آنکه «آنتونی فان لیوونهوک » که بسیاری او را پدر میکروب‌شناسی می‌دانند، این میکروارگانیسم‌های نامرئی را کشف کرد.

 200 سال بعد لویی پاستور شیمی‌دان فرانسوی فهمید که این میکروارگانیسم‌ها کارهای مهمی انجام می‌دهند. پاستور مشاور صنایع شراب، آبجو و شیر بود و صاحبان این کارخانه‌ها از او خواسته بودند که دلیل فاسد شدن را بیابد.

پس از آن، «رابرت کُخ» دریافت که همین موجودات نامرئی می‌توانند ابتدا حیوانات و سپس انسان را مبتلا کنند. او عامل بیماری سیاه‌زخم و سل را شناسایی کرد. این کشفیات وقتی در کنار هم قرار گرفتند، طی چند دهه بعد مشخص کردند که موجوداتی وجود دارد که منجر به بیماری‌های واگیر می‌شوند. پس از آن انسان به سمت اجرای استراتژی‌هایی منطقی رفت که از شیوع آن جلوگیری کند. (Slutkin,2013:2)

معاون وزیر بهداشت در حالی از قدیمی‌ شدن روش قرنطینه می‌گوید که معمولاً پزشکان از همین شیوه برای جلوگیری از پخش ویروس‌ها استفاده می‌کنند. یعنی متخصصان حوزه‌ی واگیرشناسی در مواجهه با ویروس‌های بیماری‌زا (مثل ابولا، وبا، کرونا، سارس و...) سه کار مهم و اساسی انجام می‌دهند: 
1.    شناسایی و قطع کانون‌های عفونی: کانون‌های اصلی عفونت یا ویروس را پیدا و آن را از افراد سالم جدا می‌کنند.
2.    پیشگیری از گسترش دوباره: تعیین اینکه چه کسی بیشتر در معرض ویرس است و ممکن است خودش تبدل به کانون اصلی پخش باشد. این کار احتمال ابتلا به بیماری و انتقال آن را کاهش می‌دهد.
3.    اصلاح بسترهای رفتاری و شرایط محیطی: تغییر هنجارهای اساسی اجتماعی و رفتاری یا شرایط محیطی که به طور مستقیم منجر به شیوع ویروس می‌شود. (Slutkin, 2017:15)

• بیمار صفر؛ از ایدز تا کرونا

در بحث واگیرشناسی یا اپیدومولوژی در پزشکی، «ویروس» معنای خاصی دارد؛ یعنی عامل یک بیماری که پیش از مردن خودش یا میزبانش، چند نفر دیگر را هم آلوده می‌کند. چنین بیماری این ظرفیت را دارد که به سرعت بین مردم پخش شود و خوشه‌های آلوده ایجاد کند. یک نفر، دو نفر دیگر را آلوده می‌کند و دو نفر چهار نفر را، چهارنفر هشت نفر و خیلی طول نمی‌کشد که این بیماری بین مردم فراگیر می‌شود. 

یک مهماندار دوجنس‌گرا  شرکت هواپیمای کانادا به نام «گاتان دوگاس»، یکی از اولین بیماران مبتلا به اچ.آی.وی بود که مدت‌ها به عنوان «بیمار صفر» یا اولین مورد ایدز در ایالات متحده آمریکا شناخته می‌شد. گاتان مدعی بود که تا سال 1972 با 2500 نفر در آمریکای شمالی رابطه‌ی جنسی داشته است. (گلدول، 1396: 25) البته بعدها معلوم شد دوگاس نه بیمار صفر که بیمار اُ  بوده یعنی بیمار بیرون از کالیفرنیا و پزشکان صفر و حرف O را اشتباه گرفته‌اند. همچنین مشخص شد که دوگاس اولین بیمار هم نبوده و پیش از او نیز کسانی مبتلا شده‌اند.

 با این همه، از آنجایی که همکاری این بیمار به یافته‌های مرتبط با ایدز کمک زیادی کرد، در عمل از اوایل دهه‌ی 80 میلادی دوگاس را به عنوان بیمار صفر می‌شناسند . همان زمان شیوه‌ی پخش این ویروس از طریق این بیمار بررسی شد که در شکل زیر می‌توانید ببنید:

 
همان‌طور که در این عکس می‌بینیم یک بیمار صفر که مهماندار هواپیما بوده و به ایالت‌های مختلفی سفر می‌کرده، باعث انتقال سارکوم کاپوسی (Kaposi's sarcoma) ، سینه‌پهلو پنوموسیستیس (Pneumocystis pneumonia)  و نشانه‌های دیگر بیماری شده است. آنچه اهمیت دارد این است که یک ویروس از یک منبع سرچشمه می‌گیرد و پخش می‌شود.

باز پرسش اینجاست که آیا کرونا در ایران یک عامل داشته یا چند عامل؟ آیا وزارت بهداشت توانسته است بیمار صفر را در کشور پیدا کند؟ گفتند که یک بازرگان که به چین رفت و آمد داشته و با خط هوایی غیرمستقیم به ایران برگشته عامل بوده. ولی معمولاً بیمار صفر تنها یک نفر نیست. این بیماران چه خوشه‌هایی از آلودگی ساخته است؟ این خوشه‌ها توانایی سرایت به کدام‌یک از شهرهای غیرکانونی را دارند؟

• اهمیت یافتن کانون آلودگی

همان‌طور که گفتیم از مهمترین کارهایی که برای مبارزه با اپیدمی‌ها ضروری است، یافتن کانون‌های آلودگی است. در واقع همیشه نباید در پی یک نفر بود، گاهی می‌توان کانون آلودگی را نیز یافت و با اصلاح آن از گسترش بیشتر آلودگی جلوگیری کرد. در این رابطه، ماجرایی تاریخی و جذاب وجود دارد.

سال 1854 که وبا در لندن همه‌گیر شد، یک پزشک به نام «جان اسنو» شروع کرد به بررسی شیوه‌ی پخش ویروس وبا. پژوهش‌های او به چند سرنخ منتهی شد. اینکه خانه‌های آلوده در چند محله‌ی محدود کنار هم‌اند، خارج از این محدود هیچ نشانه‌ای از وبا نیست و همچنین در قلب همین محدود یک کارخانه‌ی آبجوسازی هست که کارگرانش آلوده نشده‌اند. سوال این است که آیا این بیماری به شکل ویروسی میان خانواده‌ها پخش شده یا از یک منبع اصلی به خانه‌های دیگر سرایت کرده است؟ چرا کارگران کارخانه آلوده نشده‌اند. او سر آخر به این نتیجه رسید: در خانه‌هایی که نزدیک یک پمپ آب دیگر قرار داشتند، تنها 10 مرگ رخ داده است. در پنج مورد از این 10 مرگ، خانواده‌های فرد متوفی گفته‌اند که همیشه برای آب آوردن به براد استریت می‌رفتند چون آب آن پمپ را به پمپ نزدیک‌تر ترجیح می‌دادند. در سه مورد دیگر، بچه‌هایی بودند که در مدرسه‌ای نزدیک براد استریت درس می‌خواندند. کارگران کارخانه آبجوسازی هم مشروب‌خوارانی خوش‌شانس بودند که به جای آب آن منطقه مالت می‌نوشیدند. در واقع خیلی از آلودگی‌ها از یک منبع نشات می‌گرفت. یک پمپ آلوده. (تامسون، 1397: 256)
حال معاون وزارت بهداشت که از قدیمی بودن روشی همچون قرنطینه می‌گوید، بهتر است برای افکار عمومی مشخص کند که بیماران صفر آیا شناسایی شده‌اند یا نه و از آن مهمتر کانون‌های آلودگی کجاست. و برای دور نگه‌داشتن افراد از این کانون‌ها چه کاری انجام داده‌اند؟
متاسفانه افکار عموی در این مدت تنها به شنیدن تعداد کشته‌ها سر ساعت 13 عادت کرده است. ما نمی‌دانیم مسئولان امر چه کارهایی انجام داده‌اند. چون نمی‌دانیم، نگرانیم. نگرانی هم باعث می‌شود یا از شهرهای آلوده فرار کنیم و به قول حریرچی مثلا برویم شمال یا اینکه بنشینیم جلو کانال‌ها و مراجع اطلاع‌رسانی نامطمئن.

علم پزشکی مدام در حال به‌روز شدن و تحول است. ممکن است حرف معاون وزیر در رابطه با قدیمی بودن قرنطینه درست. دست‌کم خوب است ایشان به افکار عمومی پاسخ دهند حال که تجربه‌های تاریخی و شکل انتشار آلودگی به ما می‌گوید قرنطینه می‌تواند پاسخ‌گو باشد، روش جدید ایشان چیست؟ این روش چگونه می‌تواند ترس‌های جامعه را کاهش دهد؟

• منابع:

-    تامسون، درک (1397) «موفق‌سازها»، مترجم: سینما بحیرایی، تهران: مهرگان خرد، چاپ اول
-    گِلَدوِل، مالکوم (1396) «نقطه عطف»، مترجم: فریبرز آذرنیا، تهران: نشر روزبهان

Slutkin, Gary, Charles Ransford (2017) "Seeing and Treating Violence as a Health Issue", the Handbook of Homicide, First Edition. Edited by Fiona Brookman, Edward R. Maguire, and Mike Maguire. © 2017 John Wiley & Sons, Inc.

2-ntonie Philips van Leeuwenhoek (1632-1723)
  Bisexual
3-Patient O (Out-of-California)
  Doucleff, Michaeleen (2016) "Researchers Clear 'Patient Zero' From AIDS Origin Story". National Public Radio. 

  5-یک نوع سرطان نادر مرتبط با سلول‌های عروقی.
 6-نوعی قارچ که در انسان سبب عفونت ریه می‌شود.