همه چیز درباره پدیده گرد و غبار استان‌های جنوبی ایران | منشاءهای داخلی مخرب‌ترند یا خارجی؟

به گزارش همشهری آنلاین به نقل از ایسنا، ضیاءالدین شعاعی درباره منشاء ایجاد گرد و غبار در کشور گفت: تقریبا هفت سالی از تشکیل ستاد ملی مقابله با گرد و غبار می‌گذرد و به ‌نظر می‌رسد که ظرف این مدت منشاءهای گرد و غبار شناخته شده‌اند اما اینکه این‌ منشاءها چه زمانی فعال می‌شوند و چگونه فعال می‌شوند بستگی به میزان بارندگی و ذخیره آب در تالاب‌ها دارد و تعداد دفعات خیزش، شدت و محل وقوع گرد و غبار دقیقا تابع الگوی بارشی سال گذشته است.

وی ادامه داد: بخشی از گرد و غبار شرق کشور مربوط به کف تالاب هامون است که متاسفانه ۱۰ تا ۱۵ سال خشک شده بود اما در سال جاری خوشبختانه آب خوبی گرفته است بنابراین هامون منشا گرد و غبار سال جاری نیست اما رودخانه‌های بالادست مانند رودخانه‌ فراه و دهانه هنوز منشا گرد و غبار منطقه مرزی ایران و افغانستان هستند و این در حقیقت تهدیدی برای منطقه است.

مدیر سابق ستاد ملی مقابله با گرد و غبار اضافه کرد: تالاب‌های شادگان و هورالعظیم در اطراف اهواز نیز می‌توانند منشا گرد و غبار باشند اما اینکه این‌ها چه زمانی فعال می‌شوند و چگونه فعال می‌شوند بستگی به میزان بارندگی و ذخیره آب در آن‌ها دارد.

وی افزود: اگر ما از سال ۹۲ تا کنون نوسانات و شدت و ضعف گرد و غبار را تحلیل کنیم، خواهیم دید در سال‌هایی که خشکسالی بسیار شدید بوده و آبی داخل تالاب‌ها انبار نشده است و یا بارش‌های صورت گرفته در سدهای بالادست کنترل شده و حق‌آبه‌ها داده نشده است تعداد دفعاتی که با پدیده گرد و غبار در کشور مواجه شده‌ایم، بیشتر بوده‌ است. معمولا سال‌هایی که حق‌آبه تالاب جازموریان در جنوب کرمان رها نمی‌شود یا بارشی در آن مناطق صورت نمی‌گیرد این تالاب به منشا گرد و غبار مرکز ایران تبدیل می‌شود و شاید سوء مدیریت‌های ما در طول ده‌ها سال گذشته باعث شد که در دهه ۸۰ یعنی از ۱۰، ۱۵ سال پیش به این طرف، گرد و غبار به یک معضل اجتماعی و جدی در کشور تبدیل شود.

این عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور در پاسخ به این پرسش که چند درصد از منشاءهای گرد و غبار کشور داخلی و چند درصد خارجی هستند، اظهار کرد: با توجه به تعداد حوادث گرد و غبار رخ داده در کشور باید گفت تعداد یا درصد طوفان‌های گرد و غبار که منشاء خارجی دارند بیشتر از کانون‌های داخلی بوده است و استان‌های غرب کشور بیشتر تحت تاثیر گرد و غباری قرار گرفته‌اند که از شرق سوریه و غرب عراق بلند می‌شود و به سمت کشور می‌آید.

• گرد و غبار با منشا داخلی مخرب‌تر است

وی در ادامه گفت: اما به لحاظ اینکه چند درصد از منشاءهای گرد و غبار آسیب بیشتری وارد می‌کنند؛ یعنی درصد آسیب از کدام منشاء بیشتر است، تجربه ۴، ۵ ساله ما نشان می‌دهد منشاء گرد و غبار داخلی آسیب‌زنندگی‌ بیشتری نسبت به گرد و غبار با منشا خارجی دارد. 

این کارشناس حوزه گرد و غبار توضیح داد: طوفان‌های گرد و غبار با منشاءهای داخلی مانند هندیجان، جاده حمیدیه در جنوب اهواز چون به شهرها و نقاط مسکونی نزدیک هستند، باعث می‌شوند گرد و غبار بیشتری بلند شود و ذرات گرد و غبار تنوع بیشتری از دانه ریز تا دانه درشت داشته باشد و در برخی موارد می‌توانند موجب رخداد حوادثی مانند قطعی برق اهواز شوند. به همین دلیل گرد و غبار آسیب‌زننده و پرخسارت ما معمولا منشا داخلی دارد ولی تعداد آن کم است.

شعاعی با اشاره به اینکه بر اساس آمارهای بارش‌ در کشور امسال برخی از استان‌های پر بارش ما دچار کمبود بارش هستند و بالعکس استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان در بخش پر بارش قرار گرفته‌اند، اظهار کرد: میزان کم بارشی و پر بارشی یک عدد نسبی است و نسبت به بارش‌هایی که آن مناطق و استان‌ها در گذشته داشته‌اند، سنجیده می‌شود بنابراین نمی‌توان قضاوت کرد که در سال‌های آینده گرد و غبار خواهیم داشت یا خیر؟

• تعامل با کشورهای همسایه، یکی از راهکارهای مقابله با گرد و غبار

وی اضافه کرد: ممکن است در سال‌هایی با آبگیری برخی تالاب‌ها گرد و غبار نداشته باشیم مانند آبگرفتگی هامون که امسال وضعیت آن نسبتا خوب است، در نتیجه گرد و غبار زابل و زاهدان را نداشته باشیم. به‌همین دلیل باور ما در ستاد مقابله با گرد و غبار در سال‌های قبل این بود که راهکار مقابله با گرد و غبار تعامل با کشورهای اطراف است چرا که گرد و غبار همیشه یک پدیده درون مرزی نیست.

• راهکارهای مدیریت کانون‌های داخلی گرد و غبار

این کارشناس حوزه گرد و غبار در پاسخ به این پرسش که منشا و کانون‌های داخلی گرد و غبار کشور را چگونه باید مدیریت کرد، گفت: تعداد دفعات وقوع طوفان گرد و غبار تابع بارش است و اگر بارش خوبی صورت بگیرد و زمین‌ها رطوبت بگیرند، گرد و غبار تسکین پیدا می‌کند. کمتر اتفاق می‌افتد اما در مناطقی که به‌دلیل نبود پوشش گیاهی با ورود به فصل بهار و اوایل تابستان این رطوبت تبخیر می‌شود و زمین مستعد گرد و غبار می‌شود می‌توانیم به نوعی با مدیریت پوشش گیاهی و مدیریت چرا و حفظ رطوبت به شکل‌های مختلف وقوع گرد و غبار در آن سال را یا کنترل کنیم یا شدت آن را به حداقل برسانیم.

 وی افزود: در مدیریت ‌گرد و غباری که منشا آن تالاب‌ها هستند باید حق‌آبه تالاب‌ها را جدی بگیریم و وزارت نیرو باید باور کند که تالاب‌ها اکوسیستم‌های زنده هستند و لازم است حق‌آبه آن‌ها را رها کند تا در تالاب‌ها رطوبت ایجاد شود و بدین ترتیب مانع وقوع گرد و غبار شوند.

این کارشناس حوزه گرد و غبار ادامه داد: در برخی موارد نیز مدیریت تالاب در اختیار ما نیست مانند تالاب هامون که بخش بزرگ آن در کشور افغانستان قرار دارد و به ‌دلیل اینکه آن‌ها نیز بر حق‌آبه آن ادعاهایی دارد تعامل با این کشور مشکل است اما ما معتقد هستیم که تالاب‌ هامون یک تالاب بین‌المللی است و باید احیای آن در دستور کار هر دو کشور قرار گیرد و با افزایش تعاملات بین‌المللی سالانه یک حداقل آبی وارد این تالاب شود تا مانع از تبدیل آن به منشا گرد و غبار باشد اما به‌طور کلی کنترل گرد و غبار با مدیریت منابع آب، مدیریت رطوبت و مدیریت پوشش گیاهی ممکن است.

شعاعی درباره مدیریت منشاهای خارجی گرد و غبار گفت: ما کارهایی را در سال ۹۲ شروع و در سال ۹۳ اجلاس جهانی گرد و غبار را با تلاش خود و تصویب مجمع عمومی سازمان ملل در ایران برگزار کردیم و کشورهای منطقه در این جلسه شرکت کردند اما کشورهای عربی به لحاظ مسائل سیاسی خیلی از تشریک مساعی در منطقه استقبال نمی‌کنند.

• اقدامات انجام شده برای مقابله با منشاهای خارجی گرد و غبار

وی با اشاره به برخی منشاهای خارجی گرد و غبار اظهار کرد: در سوریه و عراق ما منشاهای گرد و غبار متعددی داریم که استان‌های غربی ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

این کارشناس حوزه گرد و غبار اضافه کرد: آن زمان پیشنهاد کردیم یک تشکلی برای دفتر ستاد مقابله با گرد و غبار در منطقه تشکیل دهیم و ما در ایران اعلام کردیم که یکی دو سال اول میزبانی این دفتر را برعهده می گیریم تا کشورها برای دو هدف دورهم جمع شوند؛ نخست اینکه برخی از کشورها اشراف، اطلاعات و علم کافی برای شناخت و مقابله با گرد و غبار نداشتند و این دور هم بودن کمک می‌کرد این تجارب منتقل شود و کشورها توانمندسازی شوند. علاوه بر آن این دور هم بودن کمک می‌کرد تا صندوقی در منطقه تشکیل شود تا با کمک‌ها و حمایت‌های ساختارهای جهانی و کشورهای غنی منطقه بتوانیم از اعتبارات بین‌الملل این صندوق به کشورهای منطقه که توان مالی لازم را نداشتند برای مقابله با منشا گرد و غبار کمک کنیم.

وی اضافه کرد: اما متاسفانه یک سری مسائل داخلی مانند تغییر مدیریت در سازمان حفاظت محیط زیست و عدم استقبال کشورهای منطقه مانند مقاومت ترکیه در شکل‌گیری دفتر تهران این کار را به تعویق انداخت و این موضوع نیاز داشت پیگیری شود اما نمی‌دانم تا این لحظه مدیریت جدید سازمان حفاظت محیط زیست چقدر این کار را جدی گرفته است. 

این عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور با اشاره به اینکه بحث‌های مدیریتی در کنترل گرد و غبار بسیار مهم هستند گفت: دفتر سازمان ملل تهران و دفتر UNDP (برنامه عمران ملل متحد) در شهر نایروبی پایتخت کنیا، در تشکیل جلسات مشترک کمک‌های زیادی به ما کرد اما کشورهایی مانند ترکیه که در کنترل آب دجله و فرات پروژه‌های گاپ را اجرا کرده‌اند خیلی علاقه‌مند به شکل‌گیری این نشست‌ها نبودند چراکه یکی از مباحث این نشست‌ها، مدیریت آب بود و این موضوع به طور مستقیم متوجه آب‌های مرزی و حق‌آبه کشورهای منطقه بود. به نظر من تعاملات منطقه‌ای لازم است منتهی به این نتیجه رسیده‌ام که به لحاظ ساختار سیاسی منطقه این تعاملات باید زیر نظر یکی از ساختارهای بین‌المللی و سازمان ملل شکل بگیرد و با قدرت پیگیری شود تا کشورها مکلف به انجام یک سری از کارها شوند تا معضل گرد و غبار کمی تسکین پیدا کند.

•  نهال‌کاری در کاهش گرد و غبار موثر است اما...

شعاعی در پاسخ به این پرسش که آیا طرح‌های نهال کاری تاثیری در کاهش گرد و غبار دارند، گفت: به طور قطع نهال‌کاری بر کاهش گرد و غبار تاثیر دارد و نهال‌کاری پدیده‌ای است که اولا سرعت‌شکن باد است و ثانیا در اطراف نهال کاشته شده پوشش گیاهی شکل می‌گیرد اما تجربه نشان داده است که کاشت نهال و آبیاری آن با هزینه‌های هنگفت به ‌دلیل عدم استمرار اعتباراتی که سالانه به آن تخصیص داده می‌شود بعد از گذشت چند سال با شکست روبه‌رو می‌شوند و تاکنون عملا موفق نبوده است. طرح‌هایی در خوزستان داریم که ۸۵ درصد نهال‌ها دچار خشکیدگی شدند و عملا هزینه هدر رفته است. 

• توصیه‌های پژوهشکده آبخیزداری برای مقابله با گرد و غبار

وی ادامه داد: بر همین اساس توصیه ما در پژوهشکده آبخیزداری این است که باید با اتخاذ روش‌های ارزانی مانند پخش سیلاب، آبخوان‌داری، ایجاد پوشش‌های گیاهی یکساله و چندساله و استفاده از رطوبت زمین در زمان‌های بارندگی می‌توانیم این عرصه‌ها را به عرصه‌های تولیدی و عرصه‌های غیر مستعد برای تولید گرد و غبار تبدیل کنیم. 

شعاعی اضافه کرد: عرصه‌هایی داریم که با آموزش مردم و به کمک‌ روش‌های ارزان در زمانی که باران و برف می بارد با ایجاد شیارهایی در زمین و ذخیره رطوبت واقعا توانسته تیم بدون پرداخت هزینه‌های سنگین برای آبیاری پوشش گیاهی طبیعی ایجاد کنیم. ما توصیه‌مان این است که مدیریت جامعی در این عرصه‌ها باید صورت گیرد و بهره‌گیری از روش‌های مختلف آبخیزداری و آبخوانداری و روش‌های سنتی نهال‌کاری در برخی مناطق که اقلیم آنها مساعد است می‌تواند جوابگو باشد.

• مالچ‌پاشی آری یا نه؟ 

این عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور درباره استفاده از مالچ برای تثبیت شن‌های روان گفت: مالچ‌پاشی یک واژه عمومی ‌است و زمانی از این واژه استفاده می‌شود که یک چسباننده‌ای را در خاک بپاشیم تا باعث شود دانه‌های خاک به هم بچسبند و اصطلاحا مالچین و چسبندگی صورت گیرد. مالچ به معنای عام آن در دنیا، مالچ‌هایی هستند که مواد آلاینده ندارند، پلیمری هستند، مواد مونومر (مونومر یک مولکول است که واحد اصلی برای پلیمرها را تشکیل می‌دهد) کمی دارند و با استانداردهای خاصی ساخته می‌شوند، طبیعتا استفاده از این نوع مالچ‌ها می‌تواند در محیط زیست توصیه شود چرا که این نوع مالچ‌ها نسبت به مالچ‌های نفتی آسیب کمتری به طبیعت وارد می‌کند. 

این کارشناس حوزه گرد و غبار ادامه داد: آنچه در ایران به عنوان مالچ مرسوم است همان قیر رقیقی که است که به آن مالچ نفتی گفته می‌شود و از قدیم ماشین‌آلات سنگین و خاصی برای آن طراحی شده بود که این مالچ را گرم کند و بتواند در بیابان با نازل‌های پرفشار پاشیده شود. مالچ نفتی طبیعتا آروماتیک‌های متعدد و مواد سمی دارد که وقتی پاشیده می‌شود تقریبا همه جانورانی که روی زمین و زیر زمین زندگی می‌کنند را در معرض تهدید قرار می‌گیرند. از این رو باید بررسی کنیم که با استفاده از مالچ نفتی چه چیزی را فدای چه می‌کنیم؟ یعنی در مقایسه سود و زیان این کار در مناطقی مانند سیستان و بلوچستان که عملا حرکت ماسه‌ها، روستاها را دفن می‌کند مجبور باشیم با مالچ نفتی تپه‌ها را تثبیت کنیم و روستاها را نجات دهیم.

شعاعی تصریح کرد: می‌توان گفت که مالچ‌پاشی در آن مناطق موثر است اما اگر در مناطقی بتوانیم از راهکارهای بهتر و دوستدار محیط زیست استفاده کنیم و در استان‌هایی مانند خوزستان با تمهیداتی بارش‌های پاییزه آن منطقه را مدیریت کنیم تا به جای اینکه آب با ورود به رودخانه‌ها از دسترس خارج شود آن را با ایجاد طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در سطح عرصه‌ها پخش کنیم طبیعتا آن‌جا مالچ پاشی یک روش محکومی است چراکه به هر حال مالچ به لحاظ ترکیباتی که دارد به محیط زیست آسیب می‌زند بنابرا ین بهتر است از آن استفاده نشود. پاسخ به این سوال که آیا استفاده از مالچ خوب است یا بد منوط به این است که چه نوع مالچی، در چه مناطقی و با چه اهدافی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• تاثیر جنگ‌های منطقه بر تشدید گرد و غبار

وی در پاسخ به این پرسش که جنگ‌های منطقه چقدر در تداوم گرد و غبار تاثیر دارند، اظهار کرد: من شخصا روی این موضوع کار کرده‌ام و میزان خیزش گرد و غبار را با مسئله جنگ مقایسه‌ کردم و شواهد خیلی تاییدکننده‌ای در تاثیر جنگ‌ها بر گرد و غبار در مقیاس منطقه‌ای وجود ندارد اما در مناطقی که نیروهای نظامی خاکرریز زدند و براثر حرکت تانک‌ها دشت را بر هم ریختند و پوشش گیاهی را از بین بردند، شواهدی موجود است که شدت گرد و غبار در این مناطق به‌دلیل اینکه در معرض فعل و انفعالات نظامی بوده‌اند بالاتر بوده است اما در این مورد گزارش دقیقی هنوز منتشر نشده است با این حال استدلال و منطق علمی تایید می‌کند که ایجاد ترافیک و تغییر در چسبندگی خاک دشتی که به صورت طبیعی محکم و تثبیت شده است می‌تواند در تشدید گرد و غبار موثر باشد.

• میزان تأثیرگذاری مقدار اعتبارات تخصیص داده شده بر مقابله با گرد و غبار

شعاعی در پایان درباره تاثیر میزان اعتبارات تخصیص داده شد بر  مقابله با گرد و غبار گفت: اعتبار و میزان اعتبار تعیینکننده نیست بلکه ‌مدیریت و برنامه‌هایی که می‌توان با مشارکت مردم و با استفاده از توانمندی‌های داخلی انجام داد مهم است. لذا ممکن است اعتبارات سنگین را با روش‌های سنتی و رایج هزینه کرد و هیچ نتیجه‌ای نگرفت و در عین حال می‌توان با اعتبارات کمتر، با بسیج مردم و با استفاده از مشارکت مردمی طرح‌هایی را اجرا کرد که اعتبارات زیادی لازم ندارد اما می‌تواند در کنترل گرد و غبار موثر باشد.