گفتگو با پروفسور مبشر، استاد نجوم رصدی دانشگاه کالیفرنیا

سایت نجوم نیوز با پروفسور مبشر درباره نوع فعالیتهای ایشان در پژوهشکده های برتر دنیا، وضعیت و آینده نجوم در ایران و آینده تلسکوپ‌های فضایی گفتگو کرده است.

• شما در سابق نماینده سازمان فضایی اروپا در موسسه تلسکوپ فضایی ناسا بودید و در حال حاضر استاد گروه نجوم رصدی دانشگاه کالیفرنیا هستید، تمایز میان این دو حرفه خود را از لحاظ علمی و پژوهشی چگونه می بینید؟

کاری که در سازمان تلسکوپ فضایی هابل بود، مقداری از کار، به اندازه 50 درصد وقت من، صرف کارهای مربوط به تلسکوپ هابل می شد، دستگاه‌هایی که روی آن قرار دارند و مشاهداتی که هابل انجام می دهد و افرادی که می خواهند از هابل استفاده بکنند، آن ها را نصیحت کنیم که چه کاری باید انجام دهند و به طور کلی من و افرادی مثل من که عضو هیئت علمی آنجا بودیم، نصف وقت خودمان را صرف این می کردیم که تلسکوپ هابل در فضا بماند و کارهایی که باید بکنیم را انجام بدهد.

50 درصد دیگر وقتم صرف تحقیق می شد و در این رشته و رشته های مختلف و پروژه های مختلف کیهان شناسی، مشغول به تحقیق بودم و پروژه های زیادی را در آن موقع با همکاری دوستان شروع کردیم و بعضی را به انجام رساندیم و بعضی ها در حال حاضر ادامه دارد و بعضی از بزرگترین پروژه‌های علم مشاهداتی کیهانشناسی در آن زمان یعنی در زمانی که من در موسسه تلسکوپ فضایی هابل بودم، شروع شد.

• پس در موسسه تلسکوپ فضایی هابل هم به نوعی کار دانشگاهی می کردید؟

کار دانشگاهی به صورت تحقیق؛ اگر منظورتان بخش تحقیق است، بله. ولی در وقتی که به دانشگاه رفتم، یک علتی که رفتم به خاطر این بود که می خواستم یک مقداری تدریس بکنم و یک مقدار کمک بکنم به تربیت دانشجویان و یک مقداری از کارم الان تربیت دانشجویان است، دانشجویانی که دوره  دکترای خودشان را می گذرانند و دانشجویانی که می خواهند در این رشته تحصیل و تحقیق کنند. یک مقدار دیگر وقتم را صرف تحقیق های شخصی می کنم که پروژه هایی که در حال انجام است، من انجام می دهم و همکاری هایی که داشتم و مقدار دیگری از وقتم صرف تدریس به دانشجویان در دوره لیسانس و فوق لیسانس و دکتری می شود.

• در صفحه شخصی شما در وبگاه دانشگاه کالیفرنیا، از علاقه شما به فعالیت هایی که در زمینه اخترفیزیک بررسی کهکشان ها با در نظرگیری پارامترهای ستاره ای بود مطلع شدیم، در حال حاضر سمت و سوی تحقیقات شما در چه زمینه ای از اخترفیزیک است؟

الان کارهای اصلی که می کنم، فرماسیون(تشکیل) کهکشانها و تحول تدریجی آنها است؛ اینکه اولین ستاره ها و کهکشانها چطور بودند و آیا قادر هستیم آنها را ببینیم یا نه؟ کهکشانهای مختلف چطور نوع و حالتی را پیدا می کنند که الان دارند، ستاره ها چگونه داخل کهکشان فرم (شکل) پیدا می کنند و انرژی تاریک و ماده تاریک است که راجع به آن ها تحقیق می کنم.

• با وجود این، وقت تدریستان در دانشگاه کالیفرنیا مزاحم کار تحقیقاتی شما نمی شود؟

چرا می شود ولی آن چیزی است که شما باید به جامعه برگردانید، از طریق تدریس، شما یک دینی که دارید را به جامعه برمی گردانید و این کاری هست که انجام می دهم و بعد ار آن خیلی وقتها است که تحقیقتان پیشرفت نمی کند و به جایی نمی رسد، در آن حالت و در آن موقع شما تدریس را دارید که انجام بدهید و بدانید که دارید یک کار مفید انجام می دهید.

• در سالهای اخیر تقریباً هر سال یک سفر به ایران داشتید، وضعیت نجوم را در ایران و پیشرفت آن را در این سال ها چگونه می بینید؟

وضعیت نجوم خیلی امیدوارکننده است، به نظر من علاقه و پتانسیل در ایران خیلی زیاد وجود دارد و دانشجوها استعداد زیادی دارند و پرکار هستند. من در مورد آینده خیلی خوشبین هستم، مسئله این است که اینها باید در راه درست هدایت بشوند و احتیاج به یک هدایت کننده دارند، که اینها بتوانند پروژه هایی که خوب هستند و کارهایی را که در سطح بین المللی قابل قبول هستند، انجام دهند.

مشکل بر سر استاد است. استاد در رشته کیهانشناسی مشاهداتی زیاد نداریم در ایران، ولی آن هم در حال صحبت هستیم، به‌طوریکه بتوانیم به گونه ای این دانشجویان را تربیت بکنیم تا آنها هم پس از چندین سال بتوانند خود، افرادی دیگر را تربیت بکنند و این در ایران شروع بشود. نکته  دیگری که امیدوار کننده است، مسئله رصدخانه ملی است که در حال انجام است و کارهای خیلی زیاد آن انجام شده است. این مطلب وقتی که شروع شود، یک هدفی می دهد به خیلی از دانشجویان که به دنبال این رشته بروند.

• تلسکوپی که برای رصدخانه ملی در نظر گرفته شده است از لحاظ قطر نسبت به تلسکوپ های روز جهان در رده پایینتری قرار خواهد گرفت، آیا تاثیر وجود ابزاری با این شرایط در میان ابزارهای حرفه ای برای پیشبرد و انجام فعالیت های تحقیقاتی دانشجویان رشته اخترفیزیک و کیهانشناسی، نگاهی خوشبینانه است یا واقعبینانه؟

با این ابزار بالطبع این قابل اجرا است و می توانند مسایل و کارهای علمی خودشان را پیش ببرند، درست است که قطر آینه تلسکوپ رصدخانه ملی خیلی کمتر از تلسکوپهایی است که در حال حاضر در دنیا وجود دارد و از طرف دیگر بعد از شش تا هفت سال آینده که این قابل بهره برداری می شود، آن تلسکوپ ها هم به همین میزان پیشرفت می کنند، خیلی از این کارها را انجام می دهند و تلسکوپ های بزرگتر ساخته می شود.

 اما این نباید باعث شود تا ما راجع به این مسئله فکر نکنیم، این یک اثری روی علم نجوم در ایران می گذارد که واقعاً اثرش را بعد از چندین سال خواهیم دید. به این صورت که اولاً پروژه هایی را می شود تعریف کرد، می شود ابزارهایی روی تلسکوپ گذاشت و طوری تلسکوپ را تنظیم کرد که بتواند خیلی از  مسایلی که هنوز انجام نشده است را انجام بدهد، این نکته ای است که من جلسه داشتم با همکارانم در ایران و راجع به این مطلب صحبت کردیم که در چه موردی تلسکوپ باید قوی شود و بتواند کارهایی را انجام بدهد که تلسکوپهای دیگر انجام ندادند. از این گذشته از نظر فرهنگی یک جهشی برای ایران، برای جوانها و علاقه مندان به این علم خواهد بود.

• آیا داده های رصدخانه ملی ایران پس از احداث، همچون داده های تلسکوپ های بزرگ و روز دنیا مثل کک، جمینی و هابل در اینترنت برای استفاده همگان قرار می گیرد؟

تقریباً تمام تلسکوپهایی که وجود دارد، داده ها بعد از مدت حدوداً یک سال در خدمت عموم قرار می گیرد، این (رصدخانه ملی ایران) هم مستثنی نیست و بستگی به پروژه هایی دارد که روی تلسکوپ صورت می گیرد و این داده ها باید یک مقدار روی آن کار شود تا قبل از اینکه در اختیار عموم قرار داده شود، مطمئن شد که این داده ها درست هستند و آنچه که فکر می کنیم هستند.

• ارتباط شما با دانشگاه های ایران برای گذاشتن رشته نجوم رصدی به چه صورت بوده است و با توجه به لغو رشته نجوم رصدی که فقط چند سال دانشجو پذیرفت، آیا تا دو سال دیگر این رشته را در ایران خواهیم داشت؟

من خوشبینم که در طول یکی دو سال آینده این رشته در ایران به طور جدی شروع و دنبال شود. ما در حال صحبت هستیم تا ببینیم چطور می شود این مسئله را انجام داد. چطور می شود استادهایی گرفت که تدریس بکنند و دانشجویانی گرفت که این کار را انجام بدهند و همچنین راه دانشجویان را باز بگذاریم، طوری که بتوانند به خارج بیایند و چند ماه در خارج بمانند و کار (تحقیق) کنند، بدین ترتیب ما امیدواریم که نسل اول این فارغ التحصیلها در طول چند سال آینده بیرون خواهند آمد.

• در ایران دانشجویانی که می خواهند در رشته نجوم تحصیل کنند باید ابتدا کارشناسی فیزیک را بخوانند و پس از آن در یکی از رشته های اخترفیزیک و یا کیهان شناسی ادامه تحصیل بدهند؛ آیا مسیر تحصیل آکادمیک نجوم در ایالات متحده و کشورهای توسعه یافته با وضع موجود در ایران تفاوت دارد؟

بله، تقریباً به همین شکل است، بعضی از دانشگاهها هستند که در دوره ابتدایی، در دوره لیسانس، واحدهای نجوم دارند و اگر به آن دانشگاهها بروید نجوم را خیلی جدی می توانید دنبال کنید و مدرکی که می گیرید، مدرک نجوم و یا مدرکی است که مربوط به یکی از این دوتا (فیزیک و نجوم) است، ولی در شرایط معمول شما دوره لیسانس را می گذرانید، حتماً نباید فیزیک باشد و می تواند فیزیک، ریاضی یا مهندسی باشد، هرکدام از این رشته ها قابل قبول است و بعد از پایان آن به رشته نجوم می روید.

• پس نجوم در کشورهای توسعه یافته رشته ای فرارشته ای است؟

 در اکثر دانشگاهها این طور است، اگر شما بخواهید به طور جدی و حرفه ای ادامه بدهید.

• برگردیم به دانشگاه کالیفرنیا، یک هفته کاری شما در دانشگاه کالیفرنیا به چه صورت می گذرد؟

همانطور که من عرض کردم، کارهایی که من انجام می دهم، یکی تحقیقات شخصی است، یکی تدریس است و یکی شرکت در کمیته های مختلف. تحقیق به روز هفته بستگی دارد، اگر شما تدریس داشته باشید بالطبع قبل از آن باید خودتان را آماده بکنید برای تدریس و مطالبی که می خواهید در کلاس ارائه بدهید و بعد تحقیق است که معمولاً وقتی که تدریس انجام می شود، شما مقداری وقت اضافه دارید که آن را صرف تحقیقهای خودتان می کنید و این همراه با صحبت و مذاکره با همکارانتان در جاهای مختلف دنیا است، که این کار را انجام بدهید و تحقیق هم بعضی وقت ها باید مشاهده بکنید که باید به سفر بروید.

 برای سفر مشاهداتی بیشتر به هاوایی می رویم و آن داده ها را می آورید و آنالیز می کنید و مقاله خودتان را راجع به آن می نویسید. قسمت سوم کارهای من، شرکت در کمیته های مختلف است، کمیته های مختلفی وجود دارند تا در مورد اینکه وقت تلسکوپ به چه شخصی داده شود و در رابطه با مسایل مختلف همچون پذیرش دانشجو و لیست دروسی که باید تدریس شود، صحبت می شود و کمیته های ملی هم هست که درباره آینده اخترفیزیک و تمام اینها است که شما گهگاه در آن شرکت می کنید.

• می توان گفت این کمیته ها به نوعی شورای راهبردی و سیاستگذاری است؟

بله

• فعالیت شما در کمیته ها و شوراهای راهبردی رصدخانه فقط مربوط به سیاستگذاری‌های آتی برای رصدخانه های زمینی است یا که به سیاستگذاری فعالیت تلسکوپهای فضایی همچون جیمز وب و هابل هم مربوط می شود و روی آنها تاثیرگذار است؟

بله، اینها مکمل هم هستند و نمی شود آنها را از هم جدا کرد، رصدهایی که از روی زمین صورت می گیرد یا از فضا صورت می گیرد، اینها همه مکمل همدیگر هستند. کمیته هایی که در مورد تلسکوپهایی که روی زمین است، از کمیته های تلسکوپهایی که در فضا است جدا است، که معمولاً قسمت فضایی توسط ناسا صورت می گیرد و یا سازمان فضایی اروپا و یا از این قبیل سازمان ها؛ تلسکوپهای زمینی سازمانهایی دارد که این کار در مورد برنامه ریزی درازمدت در مورد این تلسکوپها صورت می گیرد.

• شما نماینده سازمان فضایی اروپا در موسسه تلسکوپ فضایی هابل ناسا بودید، آنطور که در خبرها آمده بود تا اواخر تابستان سال 1387، تلسکوپ فضایی هابل به تجهیزات جدیدی مجهز می شود که نسبت به 18 سال پیش خودش 90 برابر قویتر خواهد شد، این پیشرفت هابل را چگونه می بینید؟

بله، کاملاً درست است. اگر این سرویس که برنامه آن است که در ماه مرداد امسال، تابستان، با موفقیت صورت بگیرد، تلسکوپ هابل قویتر از هر موقع دیگر به کار خودش ادامه می دهد، یعنی 5 دستگاه خواهد داشت که همه کار می کنند و این برای چندین سال می تواند پروژه های مختلف و علوم مختلف را مورد بررسی قرار دهد و مشاهده کند. اگر این سرویس، سفر شاتل به هابل و سرویسی که انجام می دهد، موفقیت آمیز باشد، در آن صورت برای چندین سال، ما تا زمانی که جیمز وب به فضا پرتاب شود این تلسکوپ را خواهیم داشت و قویتر از همیشه خواهد بود.

• جیمز وب تلسکوپ 6.5 متری فضایی خواهد بود که با رصدهای خودش به انسان فرصت دیدن اعماق کیهان را می دهد، آیا فکر می کنید جیمز وب می تواند به آن مرز تاریکی کیهان هم برسد یعنی جایی که بگوییم دیگر فراسوی آن به دنبال چیزی نمی گردیم؟

هدف همین است، اینطور که جیمز وب طراحی شده، هدف این است که جیمز وب تا اعماق کیهان را ببیند و تا زمان بیگ بنگ ادامه پیدا بکند و اولین کهکشانها و ستاره ها را ببیند و به همین منظور در ناحیه مادون قرمز، اپتیمایز (بهینه) شده است که بتواند تمام این مسایل را مشخص بکند.

• پس از لحاظ رصدی در ناحیه مرئی اپتیمایز نیست؟

اپتیمایز نیست، ولی می تواند مشاهده بکند و بیشتر قدرتش در قسمت مادون قرمز است، چرا که اگر شما به کهکشانهای بسیار دوردست نگاه کنید، باید در ناحیه مادون قرمز آن ها را رصد کرد.

• به خاطر انتقال به سرخ زیاد (تغییر طول موج رصدی اجرام به موجهای بلندتر همچون قرمز، وقتی که اجرام سماوی در حال دور شدن از ما هستند) اجرام اعماق آسمان؟

بله، به خاطر انتقال به سرخ بالای آنها.

• فکر می کنید چه زمانی انسان می تواند به آن مرز تاریکی برسد؟

ما با تصویر فراژرف هابل تا نزدیکی آن شدیم، تصویر فراژرف هابل خیلی ما را نزدیک کرده است به آن و کاندیداهایی پیدا کردیم که ممکن است کاندیداها برای اولین کهکشان ها باشند، ولی با جیمز وب می توانیم بدون شک این کار را بکنیم. طیف اجرام را می توانیم دقیقاً اندازه بگیریم و مشخص کنیم که در آن فاصله از ما هستند و در حقیقت آن دوره تاریک را در جهان ببینیم.

• از لحاظ عملیاتی، هابل با تصاویر فراژرفی که خواهد گرفت، نمی تواند پیش دستی کند به تلسکوپ فضایی جیمز وب و به آن مرز تاریکی برسد؟

نه، هابل خیلی به زحمت می تواند تا آن حد دور را نگاه بکند و هابل یک تلسکوپ 2 متری است در صورتی که جیمز وب 6.5 متر است و خیلی قوی تر از هابل است؛ مداری هم که در آن قراردارد (جیمز وب) مدار لاگرانژین 2 (L2) است که تقریباً 1.5 میلیون کیلومتر از زمین فاصله دارد و در آنجا حرارت زمین و مشکلاتی که زمین دارد و مانع از مشاهدات دقیق می شود، دیگر روی جیمز وب اثر نمی گذارد. بدین ترتیب حساسیت خیلی بیشتری دارد نسبت به هابل و دستگاه هایی که دارد، همانطور که عرض کردم، ناحیه مادون قرمز است، بدین ترتیب می تواند تا لحظه بیگ بنگ، ابتدای جهان، نگاه کند.

• شما در رابطه با فعالیتهای نجوم در ایران، گفتید که امیدوارید طرح رصدخانه ملی، باعث شود فعالیتهای زیادی در زمینه نجوم حرفه ای در ایران راه بیافتد و در آینده هم رشته نجوم رصدی در ایران شکل بگیرد؛ مرحله پس از رسیدن به این اهداف در سالهای آتی را چه می بینید، مرحله پس از آن آیا ساخت رصدخانه های بزرگتر است یا ارسال تلسکوپی به فضا، یا فعالیت هایی از این قبیل؟

فکر می کنم الان اگر بخواهیم یک پله بالاتر از آن برویم، طریق منطقی این است که با کشورهای دیگر صحبت بکنیم و پروژه های مشترک داشته باشیم و در مورد تلسکوپ مثلاً بر روی زمین تلسکوپ های بزرگ بسازیم که بتوانیم این کار را انجام بدهیم، یک کشور به تنهایی کار مشکلی است که بتواند چنین کارهایی بکند و تلسکوپهای 8 متری و 10 متری بسازد.