زلزله خاموش

به گزارش همشهری آنلاین، فرونشست دشت‌های ورامین، شهریار و مناطق جنوبی تهران پدیده تازه‌ای نیست؛ اما برداشت‌های بی‌حساب و کتاب از سفره‌های زیر زمینی که در سال۹۲ با ثبت رکورد بی‌سابقه ۳۶سانتی متر همراه شد، خطر را به بیخ گوش شهر رسانده؛ خطری که از آن به‌عنوان زلزله خاموش یاد می‌شود، ایجادحفره‌های عمیقی است که هر آن ممکن است زیر پای شهروندان را خالی کند و فاجعه‌ای دیگر را به‌دنبال داشته باشد.

بحث فرونشست و فروچاله هنگامی جدی‌تر می‌شود که این پدیده درصورت همزمانی با دیگر حوادث طبیعی، ‌فاجعه را دوچندان می‌کند. به هرحال باید چاره‌ای برای این خطر اندیشیده شود.
کارشناسان و صاحب‌نظران معتقدند که پایش لحظه به لحظه خاک و تونل‌های زیر زمینی یکی از راهکارهای جلوگیری از بروز بحرانی تازه در تهران است.
روزنامه همشهری برای بررسی فرونشست زمین و فروچاله‌ها، از کارشناسان و استادان دانشگاه دعوت کرد و نظراتشان را جویا شد. در این نشست تخصصی که در روزنامه همشهری برگزار شد، کارشناسان این حوزه ضمن بررسی این پدیده، راهکارهایی را برای جلوگیری از آن ارائه کردند که در زیر می‌خوانید:

فرونشست، دشت شهریار را می‌بلعد

سعید حجازی‌راد- استاد دانشگاه و مشاور کمیسیون عمران مجلس
فرونشست پدیده‌ای است که خیلی از نواحی شهر تهران به‌صورت گسترده درگیر آن هستند و دلیل بخشی از آن به برداشت‌های بی‌رویه در چاه‌ها مربوط می‌شود و بخش دیگری از آن بحث مترو و تونل‌هایی است که در محیط‌های شهری احداث می‌شود. بخشی از تونل‌هایی که در محیط‌های شهری داریم به‌صورت مکانیزه است؛ یعنی با TBM و دستگاه‌هایی که از شرکت‌های آلمانی و چینی تامین نیاز شده این حفاری‌ها انجام شده است.

اما نکته‌ای که اهمیت دارد این است که کنترل چندانی روی نشست‌های بعد از احداث این تونل‌ها صورت نگرفته است؛ مثلا در بخشی مثل ایستگاه زیرزمینی مترو، ما سازه‌های صلیبی را با حجم بالایی از آرماتوربندی و بتن‌ریزی زیرزمین احداث می‌کنیم که با توجه به سیستم‌های نوین‌تری که در کشورهای دیگر وجود دارد، سیستم منسوخی است. بر این اساس، حجم عظیمی از ستون و طاق را زیرزمین و زیر فضای شهری داریم که از دیدگاه پدافند غیرعامل هم بتوانیم از آن استفاده کنیم، اما باز هم فرونشست‌هایی اتفاق می‌افتد که کنترل شده نیست. در بررسی دلایل آن عدم‌مطالعه ژئوفیزیکی و ژئوتکنیکی را می‌توان عنوان کرد.

ضمن ‌اینکه باید در این زمینه جنس خاک و تحکیم آن رصد شود و پدیده‌هایی از این دست نیازمند مطالعه دقیق است. در بحث مترو یکی از نیازهایی که داریم ابزارگذاری است؛ یعنی مانیتورینگ دیتاها به‌صورت ثانیه به ثانیه باید صورت بگیرد؛ درست مثل دوربین‌های حمل‌ونقل که ترافیک را رصد می‌کند. ما همین دیدگاه را باید درباره مانیتورینگ تونل‌ها داشته باشیم که اگر اتفاقی در تونل‌ها افتاد، بتوانیم زودتر واکنش نشان دهیم. هم‌اکنون مدل‌سازی‌ عددی نیاز داریم که نیازمند صحت‌سنجی است. سال۹۴ در کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی جلسه‌ای با آقای چیت‌چیان، ‌وزیر وقت نیرو داشتیم که درباره کمبود منابع آب بود.

هر یک از نمایندگان مناطق مختلف کشور بحث‌ها و دیدگاه‌های مختلفی را مطرح کردند. از آن زمان ۵سال می‌گذرد و شاید خیلی از آن دیدگاه‌های مبتدی هم که مطرح شد، عملیاتی نشد. بر این اساس، شاید طرح دیدگاه صرفا خوب باشد، اما باید کمیته‌هایی متشکل از وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی، شهرداری تهران، سازمان محیط زیست و اداره‌کل منابع طبیعی و آبیخیزداری در این راستا تشکیل شود که بتواند به شکل مستمر موضوع را پیگیری کند و به سرانجام برساند.

از سوی دیگر، به‌دلیل اینکه فرونشست‌ها خیلی متغیر بوده باید برای اختلاف طراز راهکارهایی ارائه شود. این فرونشست در دشت شهریار به شکلی است که به فروچاله تبدیل شده و در حال بلعیدن شهریار است. راهکار این است که اولا چاه نباید حفر شود و درصورتی‌که حفر شد، باید ابزارهای کنترلی روی آن باشد و با نصب کنتورهایی این برداشت‌ها را کنترل کنیم.

شناسایی مناطق پرخطر شهر با شیوه‌های نوین

امین نعیم‌آبادی- دکتری تخصصی خاک و پی
صرف‌نظر از توضیحاتی که در فضای تئوری وجود دارد، یکی از دلایل عمده فرونشست، آبی است که به سرعت و بعضا به‌صورت غیرمجاز از سفره‌های آب زیرزمینی خارج می‌شود. برای اینکه موضوع ملموس‌تر شود، ساختمانی را درنظر بگیرید که ستون‌های آن به‌مرور زمان کوتاه‌تر می‌شود؛ یعنی آبی که در بستر قرار گرفته به تعدادی ستون می‌ماند که بستر سطح را نگه داشته است. وقتی به مرور زمان آب از بستر خارج می‌شود، خروج آب اثراتش را در سطح نمایان می‌کند.

حال در برخی جاها این اثرات خودش را نشان می‌دهد و در برخی جاها اثرات آن نمایان نیست؛ برهمین اساس خطر در جاهایی که اثرات خروج آب از سفره‌های زیرزمینی پیدا نیست، به‌مراتب بیشتر است و به همین‌خاطر به‌درستی به آن زلزله خاموش گفته می‌شود. به‌صورت طبیعی در فضای آبی زیرزمین هر جا که فشار بالاتر باشد، آب به سمت جایی که فشار پایین‌تر است، حرکت می‌کند تا به تعادل برسد.

با این حال، اما حرکت آب اثرش را روی سطح می‌گذارد. این اثرگذاری‌ها روی سطح، در بعضی مناطق مثل دشت ورامین خودش را نشان داده و در برخی جاها هم خودش را نشان نداده و در بعضی مناطق یکباره به شکل حفره‌ای در زمین ایجاد می‌شود که این حفره‌ها فروچاله هستند و دلیلش هم همان است که عنوان شد. دلیل اینکه به فرونشست، زلزله خاموش گفته می‌شود، این است که اثرات جابه‌جایی آب و تعادل‌بخشی در سفره‌های زیرزمینی که به‌خوبی دیده نمی‌شود، اگر با بلای طبیعی دیگری همراه شود، موجب تشدید اثرات می‌شود و حتی این موضوع در فضاهای زیربنایی تاسیسات شهری هم اثرات مستقیم دارد.

سال۸۷ در تهران میزان نشست ۱۷سانتی‌متر بود که این رقم تا سال۹۲ به ۳۶سانتی‌متر رسیده است. همچنین براساس داده‌هایی که گزارش پایش‌ها نشان می‌دهد، از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی که تا سال۱۳۹۲ روی آن کنترل صورت گرفته، ۳۰۷ محدوده یعنی حدود نیمی از آنها، محدوده ممنوعه اعلام شده و اجازه بهره‌برداری به آن داده نشده است. متأسفانه در زمینه بررسی داده‌ها، بین متولیان هماهنگی وجود ندارد؛ حتی مشخص نیست که چه سازمان‌هایی باید متولی باشند. به باور من، یکی از راهکارهای تعادل‌بخشی آبخوان‌ها نخست غنی‌سازی‌ مجدد آبخوان‌هاست.

به این معنا که در فضاهای شهری چقدر به جایگزینی آب در آبخوان‌ها اهمیت داده‌ایم. آبی که روی بستر جاری می‌شود، باید طوری مدیریت شود که بار دیگر به آبخوان‌ها برگردد. به‌روز نبودن داده‌ها هم موضوع دیگری است که در این زمینه مشکلاتی را ایجاد کرده است. تحلیل و رصد مستمر داده‌ها، شناسایی نقاط پرخطر و ارائه ایده برای این نقاط ضرورت دارد. در زمینه روش‌های مطالعه و پایش چندین شیوه وجود دارد. بحث ترازیابی که جزو کارهای پایه‌ای و سیستم‌های مکان‌یابی جغرافیایی است و سازمان نقشه‌برداری عملا متولی رصد مستمر آن است. مدل تداخل‌سنجی راداری که درنهایت می‌توان داده‌ها را برداشت کرد.

به‌عنوان مثال برای سطح شهر تهران می‌توان دقیقا کنترل کنیم که کدام منطقه‌ها، کدام محله‌ها و کدام حوزه‌ها وضعیت بحرانی دارند و به‌دنبال شناسایی این مناطق، می‌توان راهکار ارائه کرد که براساس راهکارها اقدامات بعدی صورت بگیرد.

نادیده گرفتن قوانین حاکم بر طبیعت

علیرضا توانا- کارشناس عمران
فرونشست پدیده‌ای است که نشان می‌دهد قوانین حاکم بر طبیعت و اکوسیستم را نادیده گرفته‌ایم؛ ضمن اینکه با تمرکز بر رفع نیازهای کوتاه‌مدت خودمان در طولانی‌مدت به طبیعت لطمه وارد کرده‌ایم. توسعه بی‌رویه شبکه‌های صنعتی، افزایش جمعیت، مهاجرت از روستاها به شهرها و افزایش حاشیه‌نشینی باعث افزایش برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی شده است. از سوی دیگر، برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها، سطح ایستایی آب را پایین می‌آورد و همین امر باعث می‌شود آب و خاک تراکم اولیه را از دست بدهد و به شکل فرونشست و فروچاله در طولانی‌مدت خودش را نشان می‌دهد.

با توجه به گفته‌های رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور، منطقه جنوب‌غربی تهران، بیشترین مقدار فرونشست را در چند سال اخیر داشته که در طولانی‌مدت و در ۱۰سال آینده اگر راهکارهایی برای آن ارائه نشود، فاجعه خواهد شد. برای جلوگیری از این فاجعه پیش از انجام هر کاری، نیاز است راهکارهایی ارائه شود؛ راهکارهایی همچون آگاه‌سازی‌ و فرهنگسازی‌ در راستای استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و خطرات و عواقب آن. برخورد با حفر چاه‌های غیرمجاز، راهکار دیگری برای جلوگیری از این فاجعه است.

چاه‌هایی که به‌ویژه در خانه‌های ویلایی شمال‌غرب تهران برای تامین آب استخرها حفر شده، آنقدر زیاد و در فاصله کمتر از ۱۰۰متر نسبت به یکدیگر واقع شده‌اند که همین موضوع یکی از مصادیق برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی است.

استفاده از کنتورهای حجمی هوشمند و بازدیدهای سرزده از چاه‌ها برای جلوگیری از تخلف و تلاش برای تاسیس تصفیه‌خانه‌های مجزا در هر یک از مناطق تهران هم راهکار مؤثری است که به‌رغم هزینه‌بر بودن، کمک بزرگی به این چالش می‌کند؛ ضمن اینکه هماهنگی دستگاه‌های ذی‌صلاح ازجمله وزارت نیرو، شهرداری، قوه قضاییه و... برای جلوگیری از تخلفات و درنهایت حرکت به سمت توسعه پایدار از راهکارهایی است که به باور من باید در دستور کار قرار بگیرد.