شاید اگر هر موضوع دیگری جز نگرانی نسبت به حوزه آموزش روزنامه‌نگاری، بهانه افتتاحیه دومین دوره آموزش روزنامه‌نگاری‌چندرسانه‌ای مرکز آموزش موسسه همشهری می‌شد، آن‌وقت دکتر حسن نمکدوست تهرانی، رئیس این مرکز، مجبور نبود از اول تا پایان مراسم کنار در ورودی سالن بتهوون خانه هنرمندان بایستد و مدام به آن همه همکار، روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه خوشامد بگوید.
دیشب تقریبا تمام گرایش‌های فکری رشته علوم ارتباطات و روزنامه‌نگاری گردهم آمدند تا دومین دوره آموزش روزنامه‌نگاری چندرسانه‌ای روزنامه همشهری، شب وصلِ دوستدارانِ روزنامه‌نگاری و آموزش آن باشد. حالا دیگر فرقی نمی‌کند که تو از کیهانی‌های قدیم باشی یا از بچه‌های روزنامه اطلاعات.
مهم آن است که بعد از این همه سال نوشتن برای روزنامه‌ها به این نتیجه رسیده‌ای که شغل و حرفه‌ات به‌شدت متاثر از تغییرات دنیای اطراف است، پس باید آموزش در این رشته نیز به همان میزان بهروز و پویا باشد، اما اینکه چرا نیست، بحث دیگری است. بحثی که تک‌تک سخنرانان دیشب سعی کردند گوشه‌ای از آن را دست بگیرند. دیشب همه آمده بودند؛ از استادان روزنامه‌نگار گرفته تا روزنامه‌نگاران استاد، استادانی که عمر فعالیت حرفه‌ای آنها فراتر از ۴ دهه است.
روزنامه‌نگاران استادی چون حسین قندی، علی‌اکبر قاضی‌زاده، فرج‌الله صبا، منصور رئیس‌سعدی و بهروز بهزادی در کنار استادان روزنامه‌نگاری همچون دکتر هادی خانیکی، دکتر یونس شکرخواه و دکتر محمدمهدی فرقانی به همراه استادانی چون سیدفرید قاسمی، اسماعیل میرفخرایی و هوشنگ عباس‌زاده در این جمع بودند.
این گروه علمی پربار را که اگر از آن به عنوان «عصاره علم ارتباطات و روزنامه‌نگاری ایران» یاد کنیم، گزاف نگفته‌ایم را استادان ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی مانند دکتر حسینعلی افخمی، دکتر مهدی مهدی‌زاده، دکتر علیرضا حسینی پاکدهی، دکتر مهدخت بروجردی و اعضای هیات علمی ارتباطات دانشگاه تهران مانند دکتر علیرضا دهقان، دکتر علیرضا عبداللهیان، دکتر مهدی منتظر قائم کامل‌تر کردند.
استادان ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی نیز بودند تا این گروه چیزی کم نداشته باشد. دکتر سیدوحید عقیلی، دکتر محمد سلطانی‌فر، دکتر احمد توکلی و دکتر رسولی که در کنار استادان دانشگاه امام صادق(ع) از جمله دکتر مهدی محسنیان‌راد، پژوهشگر برجسته ارتباطات ایران و دکتر حسام‌الدین آشنا نیز در این جمع حضور داشتند و صد البته چراغ پرنور مجلس ارتباطاتی‌ها که حضورش پررنگ است و امیدبخش، پروفسور کاظم معتمدنژاد نیز شمع محفل بودند.
استادان دیگری همچون دکتر شهیندخت خوارزمی، دکتر عبدالله گیویان، دکتر احمدمیرعابدینی، دکتر رضوی‌زاده و بسیاری دیگر نیز در این جمع در کنار روزنامه‌نگاران باسابقه حضور داشتند که نام بردن از تک‌تک آنها از حوصله این گزارش خارج است. همه و همه بودند و همه یک دغدغه مشترک داشتند: «آموزش روزنامه‌نگاری».
دوره‌های کوتاه‌تر و مفیدتر
دوره اول روزنامه‌نگاری چندرسانه‌ای (Multi Media Journalism) مرکز آموزش موسسه همشهری به همت دکتر حسن نمکدوست تهرانی، مدیر این مرکز از آبان ماه ۱۳۸۵ آغاز و ۹ ماه به طول انجامید. در این دوره ۱۲ روزنامه‌نگار که ۶ نفر آنها از اعضای روزنامه همشهری بودند در کنار ۶ روزنامه‌نگار از بیرون این روزنامه با مهارت‌های روزنامه‌نگاری چندرسانه‌ای آشنا شدند.
در پایان این دوره نیز پُل ایریدل، مدرس خبرگزاری رویترز حدود یک ماه به دعوت مرکز آموزش به ایران آمد و دوره با کلاس وی، به پایان رسید. به گفته مدیر مرکز آموزش موسسه همشهری، در دوره جدید هم به روال دوره اول ۱۲ نفر روزنامه‌نگار حضور دارند که به‌مدت ۴ ماه و هفته‌ای ۴ روز به آموزش مهارت‌های روزنامه‌نگاری چندرسانه‌ای می‌پردازند.
دکتر نمکدوست در مورد تفاوت این دوره با دوره اول می‌گوید: «با به‌دست آوردن تجربه از دوره اول، زمان این دوره کاهش پیدا کرده و علاوه بر این، قصد داریم پس از برگزاری دوره سوم، از مجموع ۲۴ نفری که در ۲ دوره داشته‌ایم، ۱۶ نفر را انتخاب کنیم و از یکی از موسسات معتبر روزنامه‌نگاری دنیا همچون خبرگزاری رویترز و خبرگزاری فرانسه، مدرسی را به ایران دعوت کنیم.»
ضرورت تاسیس مرکز ملی روزنامه‌نگاری
تقریبا تمام آنهایی که دستی بر آتش ارتباطات و روزنامه‌نگاری در ایران دارند می‌دانند که نظریات حوزه توسعه و ارتباطات «پروفسور کاظم معتمدنژاد» مبتنی بر سیستمی آموزش‌محور است. آموزشی که حالا بعد از ۳۰ سال او کم‌کم دارد ثمره‌اش را می‌بیند؛ چرا که بیشتر همکاران امروز او که در سالن نشسته بودند، روزگاری از شاگردان خود او بوده‌اند. پدر علم ارتباطات ایران دوره اول فراگیر روزنامه‌نگاری چندرسانه‌ای را مثبت ارزیابی می‌کند و اهمیت روزنامه‌نگاری را در دنیای کنونی بیش از پیش می‌داند و با آوردن مثال‌هایی از کشورهای اروپایی و آمریکایی که هر کدام مرکزی ملی برای حمایت و تایید علمی روزنامه‌نگاران خود دارند، می‌گوید: «وقت آن رسیده است تا از بی‌توجهی به رشته روزنامه‌نگاری صرف‌نظر کرده و یک مرکز ملی آموزش روزنامه‌نگاری برای پیشرفت این رشته در کنار دیگر رشته‌های علوم ارتباطات بنا کنیم.»
به گفته دکتر معتمدنژاد، باید تمامی دستگاه‌ها و سازمان‌های مرتبط دست‌به‌دست هم دهند تا این مرکز ملی آموزش روزنامه‌نگاری برای آموزش و حمایت از روزنامه‌نگاران تاسیس شود. وی همچنین تاسیس یک مرکز منطقه‌ای آموزش روزنامه‌نگاری را با همکاری فعال ایران برای بهبود کیفیت روزنامه نگاری در آسیای مرکزی و غربی با اهمیت توصیف می‌کند و علاوه بر آن برای مشارکت فعال ایران در توسغه آموزش روزنامه نگاری در سطح جهانی نیز تاکید می‌ورزد و البته تصریح می‌کند که متاسفانه موانع پیش‌ِ روی آن بسیار زیاد است. معتمدنژاد با اشاره به حضور اینترنت در عرصه روزنامه‌نگاری امروز، آن را یکی از دلایل تحول در عرصه این حرفه می‌داند که همه چیز را تجاری‌تر و تکنیکی‌تر از قبل کرده است.
نیاز به آموزش‌های نو
سرعت تحولات و شکل‌گیری فناوری‌های نوین، همان نکته‌ای است که دکتر «شهیندخت خوارزمی»، عضو هیات علمی سازمان مدیریت صنعتی ایران، به آن اشاره دارد. به گفته دکتر خوارزمی، هدف از آموزش، آماده‌سازی فرد برای کار و زندگی است که در محیطی پرشتاب و پرتحول امروز با معضلاتی همچون منسوخ شدن برخی حرفه‌ها مواجه است.
بنابراین آموزش، فرد را برای این بازار پرسرعت امروزی آماده می‌کند. وی با تاکید بر سرمایه انسانی که متحول‌کننده آموزش در دوران امروز است، می‌گوید: «افراد امروز باید توانایی کنار گذاشتن دانش‌های منسوخ شده خود را داشته باشند تا بتوانند آنهایی را که اثربخش است، جایگزین کنند. پس در این بخش، آموزش مجبور است ایده‌های جدید خلق کند.»
وی می‌افزاید: «امروز تاکید روی اثربخشی سرمایه‌گذاری در زمینه آموزش است تا بتواند فرد را برای زندگی در این دوره آماده کند. به همین خاطر است که آموزش دیگر روی انتقال دانش تاکید ندارد بلکه اثربخشی آن باید تضمین شود تا بتواند تامین‌کننده سرمایه‌گذاری باشد.» اینجاست که بسیاری از آموزش‌های دوره سنتی در دوره مدرن جواب نمی‌دهد.
روزنامه‌نگاری آنلاین؛ محل مناقشه
این امر را در حوزه روزنامه‌نگاری سنتی و آنلاین نیز می‌توان مشاهده کرد. امری که دکتر سعیدرضا عاملی، عضو هیات علمی دانشکده ارتباطات دانشگاه تهران بر آن تاکید می‌کند.
به‌نظر او، تا زمانی که درک درستی از زمان، کار و انرژی مجازی نداشته باشیم، هنوز از آن تعاریف «اتاق‌خبر» گونه بیرون نیامده‌ایم. وی به تحولات و تغییراتی که در این عرصه به‌وجود آمده، اشاره می‌کند و تغییراتی همچون جایگزینی روزنامه‌نگاری اتوماتیک به‌جای روزنامه‌نگاری سنتی، شکل‌گیری روزنامه‌نگاری شهروندی همراه با لینک‌ها و زنجیره‌های متعدد، تعاملی شدن فرآیند روزنامه‌نگاری و زنده ماندن صفحات وب در اینترنت را از ویژگی‌های این نوع روزنامه‌نگاری می‌داند.
به اعتقاد وی، از طرف دیگر، چندبُعدی بودن این روزنامه‌نگاری سبب می‌شود که ما خود را در عرصه‌ای جدید و ناگزیر حس کنیم و با ظرفیت‌هایی مواجه باشیم که قابلیت‌های زیادی به ما می‌دهند.
موشک‌های شیشه‌ای با محتوای ثابت
در این میان دکتر محمدمهدی فرقانی، روزنامه‌نگار و عضو هیات علمی دانشکده علوم ارتباطات علامه‌طباطبایی، که به نوعی از روزنامه‌نگاران با سابقه و کاغذی محسوب می‌شود، نسبت به اصالت‌های آن نوع روزنامه‌نگاری تذکر می‌دهد.
اما دکتر یونس‌شکرخواه، خود را نگران صفت‌هایی که به روزنامه‌نگاری‌های جدید می‌دهند، نمی‌داند.
به‌نظر سردبیر همشهری‌آنلاین، ما وارد فضایی شده‌ایم که برای انجام کارهایمان کمتر از قبل دچار دردسر می‌شویم و بسیاری از کارهای روزمره را می‌توانیم راحت‌تر انجام دهیم. حال بیرون نگه داشتن روزنامه‌نگاری از این فضا نمی‌تواند درست باشد.
به‌نظر دکتر شکرخواه، در این فضا شاید شاهد مرگ اتاق خبر باشیم اما مرگ خبر محال است. ما امروز در کسری از ثانیه، عکس‌هایی را که زمانی مدت‌ها دریافت آن زمان می‌برد، دانلود می‌کنیم. حال چرا نباید از این فضا بهره ببریم؟ فضایی که روزبه‌روز در حال واقعی‌تر شدن است. در این فضا فرآیند آموزش تبدیل به فرآیند یادگیری شده است. یعنی معلم خود نیز در چرخه‌ای از یادگیری قرار می‌گیرد و تنها آموزش‌دهنده نیست.
دکتر شکرخواه مثال جالبی در رابطه با فضای دیجیتال و کیفیت مواجهه روزنامه‌نگاری با آن می‌زند و می‌گوید: "زمانی در روزنامه برای ارسال اخبار از تحریریه به حروفچینی، از موشک‌های شیشه‌ای استفاده می‌کردیم و مطالب (محتوا) را در آن موشک‌های شیشه‌ای می‌گذاشتیم و می‌فرستادیم. حالا این فضا هم مثل همان موشک‌های شیشه‌ای است. فقط سریع‌تر حرکت می‌کند، پس ما باید با سرعت بیشتری به آن محتوا بدهیم. "
برای آموزش، واقعیت‌ها را ببینیم
اگر کسانی مانند دکتر عاملی و همکار دانشگاهی‌اش؛ یعنی دکتر شکرخواه سوار بر ماشین زمان در دنیای مجازی واقعی‌شده آینده سیر می‌کنند ولی استاد سیدفرید قاسمی، مورخ برجسته مطبوعات ایران، به واسطه سال‌ها پژوهش و تحقیق در حوزه تاریخ روزنامه‌نگاری از گذشته تاکنون نکته‌های بسیاری همراه دارد. نکته‌هایی که ماشین زمان برای روزنامه‌نگاری (البته از نوع ایرانی‌اش) به آن محتاج است وگر نه ممکن است ما را در میانه دوران سنتی و مدرن معلق نگه دارد.
استاد قاسمی به تاریخ آموزش روزنامه‌نگاری در ایران نگاهی می‌اندازد و زمانی که پیش از تاسیس خبرگزاری پارس، خبرنگاران مجبور بودند برای رساندن اخبار در گرما و سرما با پای پیاده خبر به روزنامه‌ها برسانند. اینکه حدود ۱۰۰ سال طول می‌کشد تا تحریریه به شکل امروزی‌اش شکل بگیرد و در این میان ایرانیان فرنگ رفته آن‌طور که باید و شاید نتوانستند از درس روزنامه‌نگاری‌ای که در غرب خوانده بودند، استفاده کنند.
به گفته قاسمی، اولین مرکز آموزش روزنامه‌نگاری در ایران در سال ۱۳۱۷ شکل گرفته است اما از دهه ۳۰ ابتکار مدیران وقت روزنامه‌های کیهان و اطلاعات سبب رونق آموزش روزنامه‌نگاری در کشور شد. دوره‌های آموزش کوتاه‌مدتی که نشریاتی چون اطلاعات و توفیق برگزار می‌کردند همچنان ادامه داشت تا آنکه در دهه ۵۰ دانشکده علوم ارتباطات تاسیس شد.
بعد از انقلاب و با تعطیل شدن دانشکده علوم ارتباطات که در ۴۰ سال گذشته بیشترین تاثیر را در عرصه روزنامه‌نگاری داشته است، اولین دوره آموزش روزنامه‌نگاری را روزنامه «جمهوری اسلامی» برگزار کرد و این دوره‌های کوتاه‌مدت تا زمان بازگشایی دوباره دانشکده علوم ارتباطات همچنان ادامه داشت. اما تمام این پیش‌درآمدهای قاسمی برای آن بود که بگوید: «هر دوره آموزشی که برگزار شد، گردانندگان کار، هدفی برای آن داشتند و امروز نیز باید این هدف برای آموزش روزنامه‌نگاران مشخص شود. بنابراین باید در آموزش به آنچه در روزنامه‌نگاری ایران در جریان است، بپردازیم.»
این نبود آموزش در حوزه‌های مختلف روزنامه‌نگاری و عقب‌ماندن فضای دانشگاهی از تحولات این رشته باعث شده که بسیاری از اصطلاحات جدیدی که وارد فرهنگ روزنامه‌نگاری ما می‌شود، نتواند معادل فارسی مناسبی پیدا کند و از آن بدتر نتواند خودی در این فرهنگ نشان دهد. دکتر سید وحید عقیلی، رئیس دانشکده ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی همین موضوع را بهانه سخنان خود می‌کند و توجه به انواع جدید روزنامه‌نگاری را بسیار مهم می‌داند؛ چرا که به گفته وی، برخاسته از یک نوع واقعیت اجتماعی است.
حرفه‌ای‌های کار نیاموخته
شاید یکی از مشکلات نشناختن حوزه اجتماعی و دور بودن آموزش‌ها از فضای اطراف آن، نبودن تخصص در فعالان این عرصه است. به‌قول دکتر عبدالله گیویان، مدیر مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه‌ای موسسه همشهری، دوره‌های آموزش همشهری با یک سوء‌تفاهم از بالا و یک ناآگاهی از پایین پاسخگوی نیاز جامعه نیست. این در حالی است که برای ساماندهی فارغ‌التحصیلان رشته روزنامه‌نگاری نیز هیچ فکری نکرده‌ایم.
از طرف دیگر نبود استاد کافی در آموزشگاه‌ها مشکل دیگر حوزه آموزش روزنامه‌نگاری در ایران است. طوری که بسیاری از روزنامه‌نگاران حال حاضر ایران، تحصیلات علوم ارتباطات یا روزنامه‌نگاری ندارند. مدیر دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها نیز همین نکته دکتر گیویان را در سخنانش تایید می‌کند.
به گفته شعبانعلی بهرامپور، با توجه به تحقیق صورت گرفته توسط مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها از مجموع ۱۸ هزار و ۴۴۶ روزنامه‌نگار حال حاضر ایران، ۴۰ درصد هیچ دوره آموزشی را طی نکرده‌اند و تنها کمی بیشتر از هزار نفر رشته ارتباطات (نه روزنامه‌نگاری) خوانده‌اند و همان ۴۰ درصدی که به هیچ‌وجه آموزش ندیده‌اند، اصلا به آموزش در عرصه روزنامه‌نگاری اعتقادی ندارند. برنامه که تمام می‌شود، همچنان جمع روزنامه‌نگاران استاد و استادان روزنامه‌نگار دنبال جواب این پرسش کوتاه دکتر محسنیان‌راد می‌گردند که چرا تنها ۱۰ درصد از فارغ‌التحصیلان علوم ارتباطات باید جذب کار رشته خود شوند؟ این ارتباط درونی با خود همچنان ادامه دارد.
آدم‌های جمع، همدیگر را در آغوش می‌گیرند و امیدوارند که باز بینند این دیدارهای غریب و آشنا را. آدم‌های مجلس خوب می‌دانند که به قول لیلا رستگار، روزنامه‌نگار و سردبیر نشریه دوچرخه، نیاز به آموزش مثل هوا برای نفس کشیدن در روزنامه‌نگاری امروز ایران است.
