هر سال و در آستانه روز جهانی شیر مادر، همه از فواید تغذیه نوزاد با شیر مادر صحبت می‌کنند، اما شاید کمتر کسی بداند حدود 75 درصد مادران کشور، تغذیه انحصاری با شیر مادر را تا 6 ماهگی برای فرزندان خود رعایت نمی‌کنند.
در حالی که سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده حدود 98 درصد مادران باید بتوانند نوزادان خود را تا 6ماهگی منحصرا با شیر مادر تغذیه کنند، اما آمارها نشان می‌دهد که از بین 6 منطقه این سازمان، در کشور ما که در منطقه شرق مدیترانه است، کمترین میزان تغذیه با شیر مادر در دنیا انجام می‌شود.
دهم مرداد با شعار «با حمایت از مادران شیرده، همه برنده‌اند»
روز جهانی شیر مادر است و ۱۰ تا ۱۷ مردادماه نیز در ایران «هفته ترویج تغذیه با شیر مادر» نامگذاری شده است.
دکتر احمدرضا فرسار، متخصص کودکان، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، عضو انجمن ترویج تغذیه با شیر مادر و عضو هیأت‌مدیره انجمن علمی تغذیه کودکان ایران در رابطه با عواملی که منجر به کاهش تغذیه انحصاری با شیر مادر در کشور شده‌اند در این گفت‌وگو بیشتر توضیح می‌دهد. به عقیده او تبلیغات پنهان و دهان به دهان تاجران شیرخشک در حال حاضر اعتماد به نفس مادران را از بین برده و همین امر موفقیت در شیردهی را در اغلب مادران کاهش داده است.
- آقای دکتر، از باورهای غلطی که در جامعه ما باعث شده مادران نسبت به شیردادن به نوزادشان رغبتی نشان ندهند، شروع کنیم؟
خوشبختانه الان مادران به اهمیت و فواید شیر مادر برای سلامت خود و کودکشان آگاهی دارند ولی متأسفانه یک سری از عوامل در این میان مشکل ایجاد می‌کند. یکی از این عوامل زندگی ماشینی است که البته غیرقابل حل هم نیست.
متأسفانه در این میان تبلیغات پنهان یا دهان به دهان تجار شیر خشک اعتماد به نفس مادرها را از بین می‌برند؛ یعنی به مادرها این باور را تلقین می‌کنند که شیرم به کودک نمی‌سازد یا کم است. در حالی که از نظر علمی ثابت شده که اگر پستانک یا شیشه داخل دهان کودک نرود، شیر مادر تنظیم اتوماتیک دارد؛ یعنی هم حجمش با نیاز کودک مناسب است و هم ترکیبش.
- خب به‌نظر شما چه باید کرد که این باورها و تلقین‌ها به حداقل برسد؟
لازمه این کار بهر‌ه‌گیری از مشاورانی است که از همان لحظه اول تولد اهمیت شیردهی را برای مادر و حتی اطرافیان او در منزل روشن کنند ولی متأسفانه چنین سیستمی در کشور ما خیلی ضعیف است و همین باعث شده مادرها از راه‌هایی که منجر به موفقیتشان در شیردهی می‌شود، بی‌خبر باشند.
- منظورتان کدام راه‌هاست؟
ببینید، رعایت چند نکته بسیار مهم است. اول اینکه مادر باید قبل از تولد کودک از نظر جسمی و روحی برای شیردهی آماده شود. البته قبل از زایمان متخصصان زنان و زایمان باید سینه مادر را معاینه کنند که درصورت وجود مشکل یا بیماری خاص تا قبل از به دنیا آمدن کودک نسبت به برطرف کردن آن اقدام شود. نکته دیگری که بسیار مهم است این است که یک ساعت اول بعد از تولد کودک را روی سینه مادر بگذارند. همچنین در 5 تا 6 دقیقه اول تولد، کودک باید با مادر تماس پوست با پوست داشته باشد. ولی متأسفانه در بیمارستان‌های ما چه دولتی و چه خصوصی کودک را به بهانه‌های مختلف چندین ساعت از مادر دور می‌کنند.
- در مورد تغذیه انحصاری کودک تا 6 ماه اول تولد چه باورهای غلطی در میان مادران وجود دارد؟
خب در این مورد باید بگویم، اولین باور غلط این است که خیلی از مادرها هنوز نمی‌دانند که 6 ماه اول تولد یعنی 180روز کامل. چون به محض اینکه کودکشان وارد 6ماهگی شد، شروع به دادن غذاهای کمکی به او می‌کنند. نکته بعدی این است که به جز سینه مادر و قطره ویتامین که از روز 15 تولد شروع می‌شود، مطلقا چیزی در دهان کودک نباید برود. به این معنی که تغذیه باید فقط منحصر با شیر مادر باشد. آب‌جوش، روغن خاک شیر عرق نعنا و... همگی شیردهی را با شکست روبه‌رو می‌کند. علاوه بر این شیر مادر را نباید ساعت‌بندی کرد.
- یعنی این باور که هر 2 یا 3 ساعت یک بار باید به کودک شیر داد غلط است؟
بله صد درصد. زمان‌بندی در این مورد هیچ پایه علمی ندارد. به‌خصوص در پایان روز هر وقت کودک خواست، باید مادر به او شیر بدهد به این دلیل که هورمون‌های مؤثر در ترشح شیر، در شیرخوردن‌های شبانه بیشتر ترشح می‌شوند.
- خوب حالا برویم سراغ عکس این ماجرا. اگر هیچ کدام از این اتفاق‌ها در این فاصله زمانی بعد از تولد نیفتد، چه عواقبی در انتظار مادر و کودک است؟
در این شرایط اگر به کودک مواد غذایی به غیر از شیر مادر خورانده شود، کودک این غذاها را می‌خورد ولی آنزیم‌ها و سیستم گوارشی‌اش آمادگی هضم و جذب را ندارد. بنابراین به سیستم گوارشی فشار می‌آید. پس آمادگی این کودک در بزرگسالی برای ابتلا به بیماری‌های گوارشی بیشتر است دوم اینکه چنین کودکی مطمئنا شانس ابتلا به آسم و آلرژی را هم پیدا می‌کند.
- استفاده از این مواد غذایی کمکی تاثیر منفی در رشد کودک هم دارند؟
مطمئنا، وقتی کودک آمادگی هضم و جذب این مواد را ندارد، پس ماده رشد دهنده‌ای هم برای او وجود ندارد. چون فقط معده کودک پرمی‌شود.
- آقای دکتر، این شرایط مادر را هم دچار خطر می‌کند؟
همین‌طور است، ببینید، در این وضعیت شیر مادر هم خشک می‌شود و در این صورت سلامت مادر و کودک هر دو به خطر می‌افتد چون 2 سال تمام شیردهی شانس ابتلای مادر به بعضی از بیماری‌ها از جمله سرطان سینه، ام‌اس، سرطان تخمدان و دهانه رحم. علاوه بر این چربی‌هایی که زیر پوست مادر است با 2 سال تمام شیردهی آب می‌شوند و همین شانس ابتلای مادر به بیماری‌های قلبی‌عروقی را کاهش می‌دهد. البته فراموش نکنید که شیر مادر همچنین می‌تواند از بیماری‌های غیرواگیر در کودک مثل دیابت نوجوانی، آسم و آلرژی نوجوانی، بیماری لنفوم و کرون برای تمام طول عمر پیشگیری کند. به علاوه اینکه کودکی که مجبور است شیشه مصرف کند، مکیدن همین شیشه رشد فک تحتانی را به هم می‌زند و کودک نیاز به ارتودنسی پیدا می‌کند. حتی در خیلی از موارد این کار با عفونت گوش هم همراه است. علاوه بر این، چون کودک با مکیدن شیشه مقادیری هوا قورت می‌دهد دل‌درد هم خواهد گرفت.
- خیلی از مادرها می‌گویند شیرشان کم است و با این مقدار کودکشان سیر نمی‌شود. تکلیف این مادران چیست؟
ببینید، تقریبا هیچ مادری شیرش کم نیست مگر اینکه بخواهد از شیشه و پستانک استفاده کند. علاوه بر این می‌توان گفت تقریبا چیزی حدود سه دهم درصد از مادران هستند که در بهترین شرایط شیرشان کم است؛ یعنی کسانی که قبلا جراحی سینه داشته‌اند، کسانی که در کودکی آبسه سینه داشته‌اند و... اینها موارد نادری هستند.
- نوزادان همین مادران چطور؟ می‌توان به این نوزادان شیر خشک داد؟
در این موارد کودک باید تمام شیر موجود در سینه مادر را بخورد و در مرحله بعد باید از شیر خشک استفاده کرد.
- مادرانی هم هستند که می‌گویند کودکشان اصلا تمایلی به خوردن شیر آنها ندارد. در این موارد مشکل از کجاست؟
خب در موارد به‌خصوصی کودک عدم‌تمایل به سینه پیدا می‌کند که البته این حالتی موقت است.
- اگر این مشکل از همان لحظه تولد وجود داشته باشد؟
این دیگر مشکل کودک نیست بلکه عدم‌تجربه مادر است که چگونه سینه را در دهان کودک بگذارد. اما در موارد بعدی مثلا ممکن است کودک دچار سرماخوردگی کوچکی شود و نتواند از راه بینی نفس بکشد. در این موارد کودک شیر نمی‌خورد چون فقط از راه دهان می‌تواند نفس بکشد. همین مادر را به اشتباه می‌اندازد که کودک شیر نمی‌خورد. در ضمن اگر بوی تن مادر یا صابونی که استفاده می‌کند عوض شود، کودک موقتا شیر نمی‌خورد. این وضعیت ممکن است در نوزاد مادری که از غذاهای بودار استفاده می‌کند هم دیده شود.
علاوه بر این، گاهی اوقات تغییرات در خلق مادر مثل افسردگی یا حتی یک اختلاف کوچک خانوادگی همگی روی سیستم شیر خوردن کودک تاثیر دارند، شروع پریود ماهانه مادر بعد از زایمان هم منجر به بروز این حالت می‌شود. بعضی اوقات هم کودک ممکن است درد داشته باشد یا دهانش زخم داشته باشد. همه این عوامل موقتی هستند، ولی متأسفانه اغلب مادران در این هنگام به جای اینکه سعی کنند شیر خود را با قطره‌چکان یا قاشق به کودک بدهند، روی به مواد غذایی دیگر یا شیر خشک می‌آورند.
- آقای دکتر، شما به افسردگی مادر اشاره کردید. آیا افسردگی بعد از زایمان یا اختلالات روانی دیگر می‌توانند روند شیردهی را از سوی مادر کاملا مختل کنند؟
بله این اختلالات هم می‌توانند روند شیردهی را مختل کنند اما بسیار نادر هستند. جالب اینجاست که وقتی کودک از سینه مادر شیر می‌خورد، از هیپوفیز مادر ماده‌ای به نام اکسی‌توسین ترشح می‌شود که قرار است نام این هورمون را به« Love hormone »تغییر دهند؛یعنی هورمون عشق. این هورمون در حال حاضر بهترین ضد‌افسردگی در دنیا شناخته شده است. ضمن اینکه یکی از درمان‌های افسردگی بعد از زایمان روند شیردهی است، پس نباید قطع شود. چون حتی نگاه کودک موقع شیرخوردن بهترین درمان برای افسردگی است.
- حتی اگر مادر مبتلا به بیماری خاصی باشد هم نباید این روند متوقف شود؟
باید بگویم این بیماری‌ها هم خیلی نادر هستند مثل عفونت خون که اصطلاحا به آن سپتی‌سمی گفته می‌شود یا ایدز. منتها در اینجا هم نباید قانون کلی داد بلکه باید شرایط مادر و حتی خانواده را هم باید در نظر گرفت.
- اگر مادری مبتلا به ایدز باشد، ویروس این بیماری از طریق شیر به کودک منتقل نمی‌شود؟
چرا ، ولی نکته مهم این است که ویروس ایدز از جفت هم رد می‌شود. پس از کجا معلوم که قبل از اینکه کودک به دنیا بیاید آلوده نشده باشد؟ اگر این ویروس قبل از به دنیا آمدن رد شده باشد، پس کودک دیگر مبتلا شده و می‌توان شیر به او داد به اضافه اینکه آنتی‌کور این بیماری هم در شیر مادر هست. اما اگر قبل از تولد ردنشده باشد، آنوقت است که به مادر توصیه می‌کنیم به کودک شیر خودش را ندهد. مگر اینکه کودک واقعا در معرض سوء تغذیه باشد.
- این حکم به غیر از ایدز در مورد چه بیماری‌های دیگری داده می‌شود؟
در هپاتیت C مرحله حاد حصبه و سل ریوی موقتا باید شیر مادر را قطع کرد، ولی یکی از مشکلات ما در زمینه بیماری‌های مادر این است که بعضی از همکاران بدون مشورت با متخصص اطفال وقتی می‌خواهند دارویی را برای مادر تجویز کنند، به او می‌گویند این دارو برای کودک مضر است، پس شیردهی هم باید متوقف شود. این همکاران که اکثرا متخصصان اعصاب و روان هستند، باید به این نکته توجه کنند که اگر دارو برای سیستم بدن یک نفر مضر است، می‌توان از داروی جایگزین استفاده کرد، نه اینکه با قطع شیردهی شانس ابتلای مادر به بیماری‌هایی مثل سرطان سینه را بیشتر کنیم.
- آقای دکتر آیا بدن هر کودک فقط با شیر مادر خودش سازگاری دارد؟
باید بگویم برای هر کودکی شیر مادر خودش بهترین شیر است. بعد از آن، شیر مادر دیگری که کودکش با کودک مورد نظر در یک زمان به دنیا آمده باشد؛ حتی در یک ساعت یا یک دقیقه و بعد از آن شیر هر مادر دیگری از خوردن شیرخشک بهتر است. اما اگر هیچ کدام از این شرایط وجود نداشت شیرخشک را باید مصرف کرد ولی شیر دام برای کودک زیر یکسال دیگر توصیه نمی‌شود.
