در 1436میلادی گوتنبرگ چاپ را با اقتباس از «چاپ چوبی» چینی‌ها اختراع کرد که این امر زمینه همگانی شدن و رشد اندیشه و در نهایت ارتباط را پدید آورد. عجبا، وقتی در سال 1920 میلادی اولین فرستنده رادیویی جهان در لندن به کار افتاد و تبادل اندیشه و ارتباط با سرعتی غیر قابل تصور پیش رفت. درست 16سال پس از آن تاریخ در انگلیس اولین فرستنده تلویزیونی افتتاح شد و دامنه ارتباط افراد را گسترش بخشید. در 1946میلادی «جان‌نون نویمن» آمریکایی بنیادهای تئوریک کامپیوترهای نوین را طراحی کرد.
این واقعا شگفت‌انگیز بود که انواع ارتباط دیداری، شنیداری، کلامی، کتبی، با سرعتی باورنکردنی در اختیار بشر قرار گرفت. با اختراع موبایل ارتباطات فردی راحت‌تر انجام شد و از هر نقطه جغرافیایی امکان برقراری ارتباط وجود داشت. زمانی این ارتباط کامل‌تر شد که در سوم دسامبر 1992 میلادی فردی به نام «نیل پاپ رایت» با ارسال متنی دوکلمه‌ای از طریق کامپیوتر به یکی از همکارانش در بزرگ‌ترین شرکت خدمات موبایل انگلستان تولد پدیده sms را سبب شد. این پدیده از 1999 فراگیرتر شد. در ایران رد و بدل اولین پیام‌های کوتاه به اواخر سال 1381 برمی‌گردد.
به گفته دکتر محمود اکرامی در کتاب «مردم‌شناسی ارتباطات خودمانی»: «این پیام‌های کوتاه که در حیطه پیام‌هایی در ارتباطات میان فردی می‌گنجد و به نوعی «پیام خصوصی» محسوب می‌شوند، دایره‌های معنایی متعددی را از قبیل، پیام‌های عاطفی، سیاسی، خانوادگی و طنز و... شامل می‌شوند و از آنجا که خصوصی تلقی می‌شوند مشکل دستیابی به آنها را برای محققان دوچندان می‌کند.» انتشار این کتاب در سال 1386 توسط نشر ایوار، سبب توجه بیش از پیش به پدیده sms یا short message serrice و پیامدهای آن شد.
اهمیت اهداف این پژوهش که شامل 1)شناسایی فرم یا شکل«sms»های رایج بین مردم 2)شناسایی محتوای smsها 3) شناسایی میزان آگاهی مردم از این سرویس 4) شناسایی نمادها و زبان مورد استفاده در این پدیده 5) شناسایی نقش رسانه ملی «صدا وسیما» در پدیده سرویس پیام‌های کوتاه و... بود، سبب شد تا به سراغ محمود اکرامی دکترای مردم شناسی برویم تا ضمن آشنایی بیشتر با این کتاب از ثمره پژوهشی ایشان بهره بگیریم.
- انگیزه شما برای پی‌ریزی این طرح در قالب کار پژوهشی و ارائه آن به صورت کتاب چه بود؟
به دلیل اینکه رشته من مردم‌شناسی است و وظیفه مردم‌شناسی مطالعه پدیده‌های فرهنگی است و خودم هم مدتی مشاور دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی استان خراسان بودم، با مطرح شدن بحث‌هایی در زمینه پیامک وآثارش و اهمیت پدیده sms در حیطه ارتباطات و اطلاع‌رسانی و حتی در مباحث تفریحی و سرگرمی مشتاق بودم اولین پژوهش مدون در این زمینه را انجام دهم.
- شما در کتابتان در فصل دوم، پیشینه و ادبیات پژوهش آورده‌اید که این اثر به بررسی تحلیل پیام‌های کوتاه که در بین مردم رایج است، می‌پردازد اما اولاً چگونه به این داده‌ها دست یافتید؟ و ثانیاً تحلیل این داده‌ها بر اساس چه ملاک‌هایی صورت گرفته است؟
این پژوهش پیشنهاد من به شورای پژوهشی سازمان صدا و سیمای خراسان بود. حدود (6173) پیام کوتاه از افراد مختلف با طبقات اجتماعی، سن و جنس متفاوت گردآوری شد. من از افراد می‌خواستم با ارسال این پیامک‌ها برای من از طریق sms یا فایل یا حتی نگارش دستی من را در جریان تبادل smsها از فروردین 85 تا فروردین 86 در شهر مشهد بگذارند. روش کار من تحقیق توصیفی بود، ابتدا داده‌ها را به دست آ‌وردیم و سپس با آمار توصیفی تجزیه و تحلیل کردیم. از آنجا که محور کار صداوسیما بود سؤال اساسی پژوهش نقش رسانه ملی اعم از رادیو و تلویزیون و کارکردهای صداوسیما در این پدیده بود که البته پس از آن با اجازه مرکز نتیجه پژوهش به صورت کتاب انتشار یافت.
- میزان آشنایی و توجه شما در این کتاب به شرایط فعلی این پدیده در جامعه، زبان و فرهنگ رایج در بین کاربران تلفن همراه تا چه اندازه بوده است؟
من به علت تدریس در دبیرستان و دانشگاه، ارتباط انسانی و رودررو با قشر جوان داشتم، شیوه استفاده آنها از پیام کوتاه و تاثیر این پدیده در زندگی آنها را می‌دیدم و اینکه چگونه شاد یا غمگین می‌شوند. از آنجا که این پدیده بخشی از زمان و عمر قشر جوان را به خود اختصاص داده مطمئنا نتایج و کارکردهای مختلفی در زندگی آنها دارد.
- براساس آمار شرکت ارتباطات سیار، هر روز به طور متوسط 9میلیون( sms) در ایران ارسال می‌شود و دلایل مختلفی باعث محبوبیت این پدیده و بالا بودن این آمار است اما باتوجه به سابقه این پژوهش کدام دسته از دلایل در ایجاد محبوبیت SMS پررنگ‌تر است و چرا؟
از آنجا که ما مردمی هستیم که گاه در ارتباط چهره به چهره خیلی صریح نیستیم به دلایل شرم اجتماعی، رودربایستی، شرم حضور، معمولا سعی می‌کنیم با جواب‌های کلی و دو پهلو طرف مقابل را مدتی منتظر بگذاریم ولی چون در پیام کوتاه، ارتباط با واسطه است و شرم و حیای اجتماعی کمتری وجود دارد، در نتیجه احساس امنیت در افراد بیشتر می‌شود و راحت‌تر می‌توانند حرف دلشان را از این طریق بگویند و این پدیده، ارتباط را راحت‌تر می‌کند.
- با اینکه شما رودررو نبودن افراد را مهم‌ترین عامل آمار بالای رد و بدل SMS میان افراد برشمردید ولی به نظر می‌رسد همین مزیت، بزرگ‌ترین ضعف پیام کوتاه نیز می‌باشد زیرا محدودیت‌های موجود در این سرویس منجر به ایجاد سوءتفاهم میان افراد می‌شود.
هر پدیده‌ای به همان نسبتی که کارکرد مثبت دارد می‌تواند کارکرد منفی هم داشته باشد. یکی از ویژگی‌های پیام کوتاه موجز و مختصر بودنش است. پیام کوتاه پیامی است که بیشترین معنا را در کمترین کلمات منتقل می‌کند دقیقا شبیه کاری که تلگراف در گذشته انجام می‌داد. یکی از اشکالات عمده در پیام کوتاه این است که ما در نوشتن دچار اطناب می‌شویم و سرویس پیام کوتاه ظرفیت این اطناب را ندارد، از طرفی نمادهایی که توسط پیام کوتاه ارسال می‌شود به همان اندازه‌ای که فرستنده بر آن بار معنایی می‌گذارد، گیرنده قادر به دریافت آن نیست و نتیجه آن هم به وجود آمدن سوءتفاهم به همان علت گزیده‌گویی است.
- پس یک کارکرد دوسویه دارد، در عین انتقال معنا می‌تواند موجب سوءتفاهم هم بشود و گویی کارکرد مثبت و منفی به یک میزان وجود دارند.
ما این را نسنجیده‌ایم، فقط باید گفت این دو بعد در هر دو وجود دارد؛ به خصوص اگر فرستنده و گیرنده پیام از یک طبقه اجتماعی نباشند و از قبل نسبت به هم شناخت و تفاهم متقابل نداشته باشند.
- از میان کارکردهای SMS مثل اطلاع‌رسانی، ایجاد ارتباط، تفریح و سرگرمی، تخلیه روانی، شوخی، طنز، تبلیغات، کدام کارکرد مهم‌ترین کارکرد این سرویس پیام‌رسانی در ایران است؟
معمولا ارتباطی موثر است که در آن بیشترین پیام با کمترین نماد انتقال یابد و پیامی مهم است که اطلاعات بیشتری داشته باشد و اطلاعاتی مهم هستند که غیرقابل پیش‌بینی باشند. اما آنچه ما در زمینه ارتباط پیامکی داریم بعضا حرف تازه‌ای نیست بلکه بیشتر یادآوری دانسته‌های قبلی است. حتی عده‌ای معتقدند که دیگر اطلاعات جدید وجود ندارد. قطعا روز اولی که سرویس پیام کوتاه راه افتاد برای اطلاع‌رسانی بود ولی به مرور زمان به علت متفاوت و متعدد بودن کاربران، آنها متناسب با نیازهایشان از این سامانه استفاده کردند. آنچه در جامعه ما به دلیل این تاخر فرهنگی وجود دارد تاکنون بیشتر کاربرد تفریحی و سرگرمی داشته است و کم‌کم کارکرد اطلاع‌رسانی هم یافته است.
- در فرستاده شدن SMSها از طرف برخی سازمان‌ها و موسسات به علت وجود نوعی اجبار نرم، اشخاص توانایی مقابله با اطلاعات اجباری فرستاده شده را ندارند اولا نهادها و مراکز چگونه به شماره افراد بدون رضایت یقین آنها دسترسی می‌یابند ثانیا این امر چه پیامدهایی دارد؟
شماره‌ها شاید از طریق اداره مخابرات به دست مراکز می‌رسد. اما من معتقدم اگر این تبلیغات در خدمت تبلیغات مردمی مثل اهدای خون باشد اشکال ندارد زیرا نوعی امر به معروف است.
- تکلیف حریم شخصی افراد و حقوق شهروندی چه می‌شود؟
بله، inbox من مثل جیب من است و این کار یک نوع تعرض به وسیله شخصی من است. بعضا پیام‌ها زمان ارسال مشخصی ندارند، به علاوه وقتی پیام کوتاهی ارسال می‌شود فرد برای پاک کردن آن مجبور به خواندن حداقل سطر اول آن است و این یعنی تلف شدن وقت فرد؛ از طرفی اگر روند این تبلیغات ادامه یابد ممکن است پوشک و جاروبرقی هم از طریق این سرویس تبلیغ شود نتیجه این امر افزایش دامنه خواسته‌های مخاطبان و ثابت ماندن دامنه امکانات است که در نهایت نارضایتی اجتماعی را سبب می‌شود. حقوق شهروندی حکم می‌کند ابتدا از افراد اجازه گرفته شود و بعد شماره در اختیار مراکز قرار بگیرد.
- گفته می‌شود در آلمان برای در اختیار گذاشتن سیستم آی‌دی کالر از طرف شرکت مخابرات در اختیار شهروندان ابتدا از آنها اجازه گرفته می‌شود در حالی که این سیستم بدون در نظر گرفتن حقوق شهروندی که آیا افراد مایل هستند همیشه شماره‌شان بر صفحه تلفن افراد نقش ببندد یا نه، وارد ایران شد. به نظر می‌رسد در ابتدای ورود هر فناوری جدید به کشور ما نیاز به آسیب‌شناسی آن وجود دارد.
گاه جوامع از نیاز به سمت تولید می‌روند و گاه از تولید به سمت نیاز. در جوامع پیشرفته از نیاز به سمت تولید حرکت می‌کنند یعنی مردم در ارتباطات به سرویسی تحت عنوان پیام کوتاه نیاز دارند در نتیجه پژوهشگران و مخترعان این سرویس را تولید می‌کنند. در جامعه ما به علت عقب افتادن بخش معنوی فرهنگ از بخش مادی آن از تولید به سمت نیاز می‌رویم مثلا کالا را وارد می‌کنیم و بعد برای آن نیاز تعریف می‌کنیم که این برخورد مشکلات زیادی به همراه دارد.
- شما در کتابتان مواردی چون افزایش مصرف تظاهری برای خرید خطوط تلفن همراه بدون نیاز واقعی و کاهش شرم و حیای اجتماعی را از مهم‌ترین تاثیرات اجتماعی سامانه پیام‌های کوتاه برشمردید و با توجه به بالا بودن آمار پیام‌های کوتاه با محتوای هجو و هزل می‌توان گفت کارکردهای مخرب و آثار منفی پیام کوتاه بیشتر از آثار مثبت آن است.
من در پژوهشی نشان دادم که در آینده از محتواهایی چون هجو و هزل کاسته و به سمت محتواهای اطلاع‌رسانی و تبلیغی می‌رویم زیرا این پدیده نوظهور خودی می‌شود و ما کم‌کم نیازهایمان را با آن وفق می‌دهیم و به مرور کارکردهای مثبت این سرویس را استخراج می‌کنیم.
- با توجه به آمار ارائه شده در کتاب از هر 4 نفر ایرانی یک نفر تلفن همراه دارد که می‌تواند از سرویس پیام کوتاه استفاده کند در حالی که این آمار در کل جهان از هر 6 نفر است علت این استقبال را چه می‌دانید.
البته اکنون ممکن است نسبت از 4 به 2 نفر رسیده باشد این هم به علت کارکردهای متعددی است که این سامانه در جامعه ما دارد و افراد از این طریق به آنها دست می‌یابند. در حالی که در کشورهای دیگر افراد این کارکردها را از طریق تلویزیون و... به دست می‌آورند.
- در کتابتان سن کاربران SMS را بین 18 تا 28 سال عنوان کرده بودید اکنون به نظر می‌رسد سن دارندگان موبایل پایین‌تر آمده است؟
آمار ارائه شده در کتاب نتیجه شناخت علمی من است ولی پاسخی که اکنون می‌دهم بر شناخت تجربی من استوار است. بله، اکنون سن دارندگان موبایل پایین‌تر آمده و بچه‌های مقطع راهنمایی هم به دارندگان موبایل اضافه شده‌اند. باورم این است نتایجی که در کتاب برای سن 18 تا 28 - سن جوانی- آمده قابل تعمیم به سن 12تا 19 – سن نوجوانی- می‌باشد. هر چند اکنون در سن جوانی از کارکرد تفریحی و سرگرمی کاسته و به کارکرد اطلاع‌رسانی افزوده شده است.
- با توجه به استفاده زیاد از فینگیلیش در متن پیامک‌های ارسالی به نظر می‌رسد زبان فارسی و حروف این زبان قابلیت کاربرد همه جانبه در متن SMS را ندارند.
نمادها قراردادی هستند و قراردادها در طول زمان تغییر می‌کنند به نظر من زبان فارسی این امکان را دارد. این در حالی است که بسیاری از موبایل‌ها طوری طراحی نشده‌اند که خط فارسی را بخوانند پس سیستم‌های فرستنده و گیرنده باید به گونه‌ای طراحی شوند که دقیقا زبان در آن کارایی داشته باشد.
- آیا تا به حال ارزان‌تر بودن SMS به زبان فارسی تاثیری در استفاده بیشتر از زبان فارسی در پیامک‌های ارسالی داشته است؟
من امیدوار نیستم چون در جامعه ما عدد ارزش خود را از دست داده است در نتیجه،10 تومان ارزان‌تر بودن پیامک تاثیری ندارد. هر چند این که اعداد در جایگاه خودشان نیستند. فقط مختص جامعه ما نیست و در اروپا هم همین‌طور است. به هر حال این ارزان‌تر بودن خوب است و باید از جایی شروع کرد زیرا زبان فارسی یکی از نمادهای هویت ماست و ترویج این زبان ترویج اعتقادات نیز است و زبان فارسی این ظرفیت نمادسازی برای ارسال پیام را دارد.
