به گزارش همشهری آنلاین، استان‌های در بردارنده پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین به ترتیب گسترش شامل اصفهان، تهران، کرمان، خراسان رضوی، البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، آذربایجان شرقی، زنجان، قم، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی، و کرمانشاه هستند. اصفهان با ۳۱ شهر واقع بر پهنه‌های باخطر بالای فرونشست زمین در ردیف اول از نظر سکونتگاههای شهری است که بیشترین زون فرونشست را دارد و بعد از آن استان‌های تهران با ۳۰ شهر، کرمان با ۲۵ و خراسان‌رضوی با ۲۴ شهر رتبه‌های بعدی را از منظر این مخاطره به خود اختصاص داده‌اند. از نظر تعداد جمعیت شهری نیز استان‌های تهران، خراسان‌رضوی، اصفهان، البرز، کرمان و قم هرکدام با جمعیتی بالای یک میلیون نفر در ردیف استان‌های با ریسک جمعیتی بالای در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. همچنین طبق آخرین آمار، در میان محدوده‌های واقع بر پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین، شهرهای استان خراسان‌رضوی وضعیت نامطلوب‌تری نسبت به دیگر شهرها دارند. بعد از آن استان‌های تهران، اصفهان، یزد، کرمان، و قم بیشترین تعداد واحدهای مسکونی بدون اسکلت را در پهنه‌های فرونشستی با خطر بالا دارند.
زنجان
فرونشست زمین در اثر بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی در کمین دشت‌های استان زنجان است. برداشت متوسط سالانه ۳۷۱ میلیون متر مکعب آب از منابع زیرزمینی استان زنجان، این منطقه را در مرز مواجهه با بحران کم آبی و خشکسالی قرار داده است و بنا به گفته مسئولان استان زنجان 7 دشت دارد که 5 دشت آن به عنوان مناطق ممنوعه اعلام شده. افت سطح آب زیرزمینی موجب ایجاد کسری مخزن ۳.۲ میلیارد مکعبی در آبخوان‌های استان شده است. علاوه بر آن از میان دشت‌های استان وضعیت دشت ابهر بحرانی‌تر بوده و سالانه ۱۴4 سانتیمتر افت آب زیرزمینی دارد. معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای زنجان از افت متوسط سالانه سطح آب ۵۵ سانتی‌متری دشت زنجان، ۱۴۴ سانتی‌متری دشت ابهر، ۵۱ سانتی‌متری دشت سجاس، ۶۵ سانتی‌متری دشت قیدار و ۷۳ سانتی‌متری دشت گل تپه - زرین آباد خبر می‌دهد. در حال حاضر به گفته مسئولان، حجم تخلیه سالانه از منابع آب زیرزمینی با برداشت از چاه‌ها یک میلیارد و ۱۷۸.۹۸ میلیون مترمکعب است و سالانه ۴۱ میلیون مترمکعب از طریق قنات‌ها و ۱۵۱.۰۱ میلیون مترمکعب از طریق چشمه‌ها از منابع زیرزمینی این استان برداشت می‌شود در حالی که به طور معمول می‌توان تا ۴۰ درصد از سفره‌های زیرزمینی برداشت کرد، اما در طول سال‌ها این میزان برداشت از حد معمول فراتر رفته است.
طی ۲۴ سال گذشته سطح منابع آبی دشت زنجان ۱۳.۱۲ متر، ۱۹ سال قبل دشت ابهر ۲۷.۳۰ متر، ۱۹ سال قبل دشت سجاس ۹.۷۴ متر، ۱۸ سال گذشته دشت قیدار ۱۱.۷ متر و ۱۴ ساله دشت گل تپه - زرین آباد ۱۰.۱۷ متر افت داشته است.
اساتید زمین‌شناسی دانشگاه زنجان راهکار جلوگیری از مواجهه با پدیده فرونشست زمین را مدیریت کاربری اراضی و جلوگیری از توسعه یک جانبه استان می‌دانند. کشاورزی به آب نیاز دارد و استمرار شیوه سنتی بهره‌برداری از منابع آبی، خطر فرونشست را تشدید می‌کند اما می‌توان با بهره‌گیری سنتی و فناوری‌های نوین در این زمینه، از این فاجعه زیست محیطی جلوگیری کرد. همچنین در کنار تاکید بر اصلاح فرآیندهای آبیاری در حوزه کشاورزی جلوگیری از استقرار صنایع آب‌بر و بهره‌گیری صنایع از آب تصفیه شده فاضلاب‌های شهری ضروری است. در حالی که به تولید محصول کشاورزی به هر قیمتی اصرار می‌شود باید توجه کرد امکان واردات انواع محصولات زراعی و باغی همیشه وجود دارد، اما امکان واردات آب به تمام نقاط کشور امکان‌پذیر نیست.
البرز
چندسالی است فرونشست در البرز به مرز هشدار رسیده و این پدیده یکی از بحران‌های اصلی استان به شمار می‌رود؛ بحرانی که تا کنون جدی گرفته نشده است. مهمترین دلیل فرونشست در البرز استفاده بیش از اندازه و نادرست از منابع آبی زیرزمینی و مرگ آبخوان‌هاست. بیش از 70درصد آب آشامیدنی استان از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود که این مساله تاثیر زیادی در فرونشست استان دارد.
دشت‌های کرج، هشتگرد، تهران دشت، تنکمان و اشتهارد از جمله مناطق البرز هستند که طبق مطالعات سازمان نقشه‌برداری کشور سالانه بین 24تا 30 سانتیمتر فرونشست دارند. البته فرونشست استان فقط شامل دشت‌ها نیست و به مناطق شهری استان هم کشیده شده به طوری که حسین‌آباد، مهرشهر، نظرآباد، ماهدشت و کمال‌شهر از مناطق در معرض فرونشست هستند و سالانه بین 4 تا 18 سانتیمتر فرونشست دارند. پلمب چاه‌های غیرمجاز، اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی، آبخیزداری، طرح تغذیه و تزریق آب‌های سطحی به سفره‌های زیرزمینی، افزایش سهم البرز از 2 سد طالقان و امیرکبیر، اصلاح الگوی کشت در کشاورزی، توجه به صنایع کم‌آب‌بر، بازچرخانی آب و خودداری از کشت زیاد سبزی و صیفی از اقداماتی است که برای جلوگیری از کاهش استفاده از آب‌های زیرزمینی و فرونشست در البرز انجام شده.
برداشت بی‌رویه از ذخایر آب زیرزمینی و نبود مدیریت آن، کشت محصولات کشاورزی پرآب بر، حفر چاه‌های غیرمجاز و... همگی عواملی هستند که وضعیت را در فارس بحرانی کرده است و تن تشنه زمین را در این استان فروریخته. گفته می‌شود فارس مقام اول فرونشست جهان را به خود اختصاص داده است و عمق برخی فرونشست‌ها در این استان به ۱۲۰ متر هم می‌رسد. وضعیت زمین بعضی مناطق فارس نظیر دشت مرودشت که میراثی جهانی را در دل خود جای داده، بسیار بغرنج و خطرناک است، زیرا ممکن است هر لحظه زمین دهان باز کند و میراث جهانی این منطقه و تخت جمشید را ببلعد.
فارس
میانگین فرونشست در محدوده مرکزی استان فارس از منطقه مرودشت تا قیر و کارزین سالانه حدود 6 سانتیمتر برآورد می‌شود. در محدوده فسا و داراب نیز در بازه زمانی 10 سال گذشته، میانگین فرونشست ۳۲ سانتیمتر هم رخ داده که در کشور بی‌سابقه است. همچنین در منطقه ایزدخواست بین کوه و دشت شکاف ایجاد شده است و ادامه این وضعیت موجب می‌شود که دیگر در این زمین‌ها امکان کشاورزی وجود نداشته باشد.
مدیر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه‌ای استان فارس اعلام کرده است که ۱۳۴ دشت آبی و محدوده مطالعاتی در سطح این استان شناسایی شده که بر اساس آخرین ارزیابی‌ها ۱۲۷ دشت یعنی بالای ۹۵درصد آنها از نظر منابع آبی ممنوعه یا بحرانی هستند.
علی اکبر بازیار می‌گوید: وضعیت این نوع دشت‌ها را نمی‌توان به حالت اولیه بازگرداند و با اتخاذ تدابیر حفاظتی تنها می‌توان از بدتر شدن وضعیت این دشت‌ها جلوگیری کرد. توسعه کشت گلخانه‌ای و استفاده از روش‌های نوین آبیار و تغییر الگوی کشت از سنتی و در فضای باز به کشت‌های گلخانه‌ای می‌تواند از وخیم تر شدن وضعیت دشت‌ها بکاهد.
قم
پدیده فرونشست زمین در استان قم بیش از گذشته جدی شده است. خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی بلایی بر سر قم آورده که این استان در زمره ۱۸ استان با خطر بالای فرونشست محسوب می‌شود. چراغ خطر فرونشست زمین در بخش جعفرآباد زودتر از سایر مناطق قم روشن شده است. در این بخش به دلیل اشتغال اهالی آن در عرصه تولید محصولات کشاورزی و باغی برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی بی‌رویه است.
کارشناسان آب منطقه‌ای استان بهترین و مهمترین اقدام برای مقابله با پدیده فرونشست زمین در قم را کاهش برداشت آب از منابع زیرزمینی می‌دانند تا روند افت سطح سفره‌های زیرزمینی متوقف شود. البته برای تحقق این نظر کارشناسی، صدور مجوز برای حفر چاه‌های جدید ممنوع شده است اما برداشت دو برابری حد مشخص‌شده از چاه‌های مجاز مساله‌ای نیست که بتوان به سادگی از کنار آن عبور کرد. کارشناسان منابع طبیعی استان هم معتقدند که توسعه طرح‌های آبخیزداری و آبخوان داری بخش قابل توجهی از روان آب‌های فصلی را به سمت سفره‌های زیرزمینی هدایت می‌کند و این اقدام علاوه بر پیشگیری از فرونشست زمین موجب تقویت خاک و پوشش گیاهی می‌شود.
مدیرکل مدیریت بحران استان قم در گفت‌وگو با همشهری جاری‌شدن حقابه کشاورزی و زیست محیطی را راهکار مناسب برای کاهش فرونشست زمین در قم می‌داند. محسن اروجی با بیان اینکه بیشترین خطر فرونشست زمین در بخش جعفرآباد است، می‌گوید: پس از ساخت سد الغدیر در بالادست رودخانه قره‌چای، آورده این رودخانه به صفر رسیده است. برای جبران این مساله باید حقابه زیست محیطی از سد الغدیر برای رودخانه قره چای در نظر گرفته شود تا با جاری شدن مستمر آب در بخش جعفرآباد، وضعیت سفره‌های زیرزمینی منطقه بهبود یابد.
مرکزی
مرکزی یکی از استان‌های با خطر بالای فرونشست زمین است. سکونتگاههای شهری این استان بیشترین زون فرونشست را دارد. مسأله فرونشست زمین در استان مرکزی که دارای هزاران واحد مسکونی با مقاومت کم است، تبعات بیشتری خواهد داشت. غیر از ساختمان‌های بنایی که از نوع خشت و گل، سنگ و ملات، سنگ و چوب بوده و در دسته ساختمان‌های آواری محسوب می‌شوند، 712 هکتار از وسعت این استان را سکونتگاههای غیرمجاز و 1900هکتار را بافت فرسوده و ناهمگن تشکیل می‌دهند که 13 درصد جمعیت شهری در این مناطق زندگی می‌کنند.
علاوه بر این، بر اساس آخرین ویرایش استاندارد ۲۸۰۰ و آیین‌نامه زلزله ایران ۱۳ شهر و مرکز جمعیتی استان مرکزی جزو مناطق با خطر نسبی بالا از نظر زلزله قرار دارند. 47 گسل شناخته شده در استان مرکزی وجود دارد و خسارت‌های احتمالی ناشی از زلزله در مناطق شمالی این استان جدی‌تر است. اینها مسائلی است که در مسأله فرونشست زمین نمی‌توان آنها را نادیده گرفت.
رئیس اداره مدیریت بحران اداره کل راه و شهرسازی استان مرکزی در گفت‌وگو با همشهری با بیان اینکه خطر فرونشست زمین در بسیاری از استان‌ها و در تمامی مناطق استان مرکزی عمومیت دارد، درباره راه‌حل این مسأله می‌گوید: در قانون جدید مدیریت بحران، بررسی این مسأله و تدوین قوانین مورد نیاز به عهده مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گذاشته شده است. در حال حاضر آیین‌نامه‌ای در این باره نداریم و بهترین راهکار این است که همان گونه که در زمینه مخاطرات زلزله، قوانین استاندارد 2800 تدوین شده و نیز در زمینه ساخت و ساز قوانین مقررات ملی ساختمان وجود دارد، در این مسأله هم مقرراتی تدوین و به شهرداری‌ها و نظام مهندسی ساختمان ابلاغ شود و در طراحی، نظارت و اجرای تمامی ساختمان‌ها و زیربناها مورد استناد قرار بگیرد تا مخاطرات احتمالی کاهش یابد.
«مجتبی قادری» می‌افزاید: با وجود اینکه تاکنون آماری رسمی از فرونشست ساختمان‌های بدون اسکلت در استان مرکزی نداریم، اما این خطر را باید در پهنه وسیع به صورت یکنواخت برای تمام ساختمان‌ها پیش‌بینی کرد. بنابراین فرونشست زمین را باید از این به بعد جدی گرفت.
وی یکی از مهمترین دلیل بروز فرونشست زمین را برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی می‌داند و اظهار می‌کند: برداشت بی‌رویه بیشتر در بخش کشاورزی و سپس در بخش صنعت اتفاق می‌افتد. کنارگذاشتن روش‌های سنتی کشاورزی و توسعه کاشت محصولات کم آب‌بر و گلخانه‌ای در کاهش برداشت آب‌های زیرزمینی تاثیر قابل توجهی دارد. همچنین باید در زمینه بازچرخانی پساب صنعتی و شهری سرمایه‌گذاری بیشتری انجام شود.
چهارمحال و بختیاری
در سال‌های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی و تغییر بارش‌ها از برف به باران، آبخوان‌های چهارمحال و بختیاری نه تنها تغذیه نشد بلکه به دلیل برداشت‌های بی‌رویه با افت شدید آب مواجه شده است. منابع آب موجود در دشت‌های استان به مرز بحران رسیده و براساس اعلام آب منطقه‌ای استان، همه 10 دشت این استان ممنوعه و ممنوعه بحرانی شده و پدیده فرونشست دشت‌ها که از سال‌های گذشته در چهارمحال و بختیاری شکل گرفته، به سرعت در حال پیشروی است. دشت‌های استان به دلیل تغییر اقلیم و تبدیل بارش‌ها از برف به باران طی بیش از یک دهه اخیر نه تنها تغذیه نشده، بلکه با برداشت‌های بی‌رویه آب از دشت‌ها روز به روز سطح ایستایی آنها کاهش داشته است.از 10 دشت اصلی استان، 4دشت ممنوعه بحرانی و ۶ دشت ممنوعه است و در تمامی این دشت‌ها با کاهش کمی و کیفی ذخایر آب، فرونشستگی و افت ذخایر روبه‌رو هستیم.
کرمانشاه
معضل کم‌آبی چند سالی است به عنوان یک بحران جدی در کرمانشاه مطرح شده. در سال جاری آبی، کرمانشاه با منفی ۱۸۰ میلی‌متر بارندگی در بین استان‌های کشور، رتبه های ابتدایی جدول کاهش بارندگی را از آن خود کرده است. کم آبی و خشک‌شدن بسیاری از تالاب‌ها و رودخانه‌های استان دغدغه و نگرانی بسیاری ایجاد کرده است. کاهش بارش‌ها، برداشت‌های بی‌رویه و نامتعارف، حفر چاه‌های غیرمجاز، کشت‌های نامناسب مهمترین عامل تشدید خشکسالی و کاهش شدید منابع آب زیرزمینی و فرونشست نیمی از دشت‌های استان شده است.
طی 20 سال اخیر پدیده خشکسالی بروز یافته و میزان متوسط بارش‌ها در کرمانشاه کمتر از میانگین بلندمدت است و موجب شده میزان ذخایر آبی استان تحت‌الشعاع قرار بگیرد و منابع زیرزمینی آن به مخاطره افتد.
نبود بارش‌های مناسب و از طرفی برداشت‌های غیرمتعارفی که در دشت‌ها صورت گرفته موجب شده است امروز بخش زیادی از دشت‌ها با مشکل مواجه شود. ۲۳ دشت در استان وجود دارد که از این تعداد 16 دشت ممنوعه است. دشت‌های سرفیروزآباد، کنگاور، ماهیدشت، حسن‌آباد، قلعه شیان، ذهاب، اسلام‌آباد، روانسر، سنجابی، پل ذهاب، هرسم، کرند، کرمانشاه، سنقر، صحنه و میان‌راهان از دشت‌های ممنوعه استان است. کشت برنج به عنوان کشت آب‌بر در شرق استان یکی از مهمترین عوامل خشک کردن منابع آبی در استان است. ممنوعیت کشت برنج، مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز طی ۳ سال گذشته، نصب کنتور هوشمند بر روی چاه‌های مجاز از برنامه‌های استان برای جلوگیری از خشک شدن دشت‌های استان است.
اصفهان
پدیده فرونشست یا زلزله خاموش، پایین رفتن تدریجی سطح زمین در نتیجه برداشت بی‌رویه از سفره‌های آبی زیرزمینی است که در سال‌های گذشته این پدیده با توجه به مصرف بی‌رویه آب، برخی از دشت‌های کشور از جمله اصفهان را به طور جدی تهدید می‌کند. سال گذشته آب‌های زیرزمینی بین یک تا 5/1متر افت داشته‌اند و 3دهه برداشت خارج از توان آب‌های زیرزمینی ، آبخوان‌های اصفهان را به این نقطه رسانده است.
مدیرعامل مدیریت بحران استانداری اصفهان با بیان اینکه بروز پدیده فرونشست زمین در 18منطقه اصفهان موجب خسارت به جاده‌های استان با ایجاد شکاف و بروز تصادف شده است به همشهری می‌گوید: همچنین زمین‌های زراعی و تأسیسات زیربنایی در معرض تهدید قرار دارند. این فرونشست در اصفهان با توجه به آثار تاریخی ارزشمند می‌تواند زیان‌های جبران‌ناپذیری را همراه داشته باشد.
منصور شیشه فروش می‌افزاید: در سال 99 چهار تیم تخصصی در مناطق مختلف استان مستقر شدند و پایشی در این زمینه انجام دادند و دشت‌های برخوار، مهیار، دامنه، داران، اصفهان، گلپایگان و کاشان را به عنوان مناطقی که در معرض بیشترین خطر فرونشست قرار دارند، اعلام کردند. فرونشست در این مناطق بین 8 تا 19 سانتیمتر در سال است که عددی بحرانی محسوب می‌شود. کارشناسان در دنیا نرخ فرونشست یک سانتیمتر در سال را بحرانی می‌دانند.
به گفته او، روند رو به رشد پدیده فرونشست زمین به دلیل شور شدن آب، تهدیدی برای کشاورزی به شمار می‌رود و همچنین خسارت جبران‌ناپذیری را به زمین‌های کشاورزی، مناطق مسکونی، جاده‌ها، کانال‌های آب‌رسانی و خطوط انتقال نیرو وارد خواهد کرد.
شیشه‌فروش با اشاره به اقداماتی چون طرح‌های تعادل‌بخشی منابع آب و طرح‌های تاب‌آوری سازه‌ها در برابر آسیب‌های ناشی از رانش زمین می‌گوید: فرونشست یک موضوع ملی است و وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی باید به صورت ملی به آن توجه کنند و تسهیلات لازم را در اختیار کشاورزان برای اجرای طرح‌های نوین آبیاری قرار دهند. همچنین احیای زاینده‌رود و تالاب گاوخونی، اجرای طرح‌های تأمین آب و تقویت سفره‌های زیرزمینی توسط وزارت نیرو تنها راه‌حل برون‌رفت از این بحران در استان است.
گسترش پدیده فرونشست زمین و پیامدهای آن از جمله ایجاد ترک و فروچاله در دشت‌های مختلف به ویژه مناطقی که همراه با توسعه شهری و صنعتی بوده، دغدغه و نگرانی زیادی بین مردم و مسئولان ایجاد کرده است، زیرا مناطق شهری به دلیل تراکم جمعیت، ساختمان‌ها و شریان‌های حیاتی آسیب‌پذیرتر هستند و فرونشست و شکاف‌های زمین خسارت‌های جبران‌ناپذیر و پرهزینه‌ای در این مناطق ایجاد و به خیابان‌ها، پل‌ها، بزرگراه‌ها، پی ساختمان‌ها و خطوط آب‌رسانی، گاز و فاضلاب آسیب وارد می‌کند.
بر اساس نتایج مطالعات اخیر محققان مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، اصفهان یکی از پرخطرترین استان‌های در معرض فرونشست زمین است که با جمعیت بیش از 5 میلیون نفر در ردیف استان‌های با خطر جمعیتی بالای در معرض خطر فرونشست زمین رتبه‌بندی شده‌اند.
آذربایجان شرقی
دشت‌های سراب و شبستر در آذربایجان شرقی با پدیده فرونشست زمین مواجه هستند. فرونشست زمین در آذربایجان شرقی پدیده‌ای تقریبا نوظهور است که از اوایل دهه 60 در استان دیده شد و به تدریج در حال گسترش است. در سال‌های 65 تا 66 بر اساس مطالعاتی که در دشت تبریز منتهی به دشت صوفیان صورت گرفت، نمونه‌هایی از این فرونشست دیده شد. هرچند ابتدا این فرونشست‌ها چندان جدی گرفته نشد، اما در سال‌های بعد و با افزایش برداشت آب‌های زیرزمینی این پدیده خود را بیشتر نشان داد به نحوی که در برخی دشت‌های استان از جمله صوفیان و شبستر این فرونشست تا 50 سانتیمتر نیز گزارش شد. وقوع پدیده خشکسالی و کمتر شدن حق‌آبه‌های کشاورزی از روان‌آب‌ها در استان موجب شد تا حفر چاه‌های عمیق‌تر در دشت تبریز بیشتر شود و تراز آبی زیر زمینی تا 10 متر هم کاهش پیدا کند. از سوی دیگر به اعتقاد کارشناسان زمین شناسی استان وجود لایه‌های شنی در اعماق 20 تا 100 متری در دشت‌های شبستر و سراب موجب می‌شود با برداشت آب از لایه‌های زیرزمینی پدیده فرونشست و ریزش لایه‌های عمقی بیشتر رخ دهد.
طبق بررسی‌هایی که آب منطقه‌ای استان درباره فرونشست زمین در دشت‌های استان انجام داده، گزارش‌های رسمی از تداوم خطرناک فرونشست‌ها وجود دارد که می‌تواند شهرهایی از جمله سراب، شبستر، صوفیان و حتی برخی روستاهای غربی تبریز از جمله اغولو و شیخ حسن را نیز در بر گیرد. برای همین اقدامات چند گانه‌ای در استان در حال انجام است که شامل فعالیت‌های فنی، بیولوژیکی و مکانیکی در حوزه آبخیزداری برای جلوگیری از کاهش سطح آب‌های زیر زمینی و کنترل سیلاب‌ها برای جذب در سفره‌های زیر زمینی است. همچنین پر کردن چاه‌های غیرمجاز در استان انجام می‌شود که فقط در سال گذشته بیش از 400 چاه غیر مجاز پر شده است.
همدان
از فروچاله‌ها به عنوان مهیب‌ترین پدیده در حوزه تخریب محیط‌زیست یاد می‌شود. در واقع زمانی که فروچاله یا فرونشست اتفاق می‌افتد به این مفهوم است که ما به مرحله‌ای از تخریب سرزمین رسیده‌ایم که به آن مرحله غیرقابل برگشت گفته می‌شود.
عمده‌ای از دشت‌های کبودرآهنگ و فامنین در استان همدان دارای سنگ بستر انحلال‌پذیر با سن دوره الیگومیوسن هستند. پژوهش‌های صورت گرفته روی این سنگ‌ها نشان می‌دهد انحلال‌پذیری این سنگ‌ها بسیار بالاست. حتی انحلال‌پذیری این سنگ‌ها از انحلال‌پذیری سنگ‌های پایه سد لار که جزو سنگ‌های با درجه انحلال بالاست نیز بیشتر است. دشت‌های کبودرآهنگ، فامنین و قهاوند جزو مناطق با خطر بالای فروچاله در سطح ایران طبقه‌بندی می‌شوند. بعد از آن دشت‌های رفسنجان را نام می‌برند. فروچاله‌های همدان از نوع تیپیک هستند. تعداد و تراکم فروچاله‌های دشت‌های مذکور زیاد و منحصر به فرد است. حتی در مقالات جهانی نیز از دشت‌های همدان یاد شده و به عنوان نمونه‌های بارز فروچاله‌های خیلی خطرناک با خطر بالای محیط زیستی نام برده می‌شود.
گرچه برنامه‌ریزی بهینه مدیریت منابع آبی به منظور جلوگیری از ایجاد فروچاله‌ها در دشت‌های بحرانی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است، اما از سویی فروچاله‌های موجود در دشت کبودرآهنگ، فامنین و قهاوند همدان به دلیل وسعت و جلوه‌های بصری منحصر به فرد و ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی می‌تواند یکی از جاذبه-های گردشگری مهم در مناطق گردشگری استان همدان و کشور به عنوان دومین ژئوپارک کشور قرار بگیرند.
خراسان شمالی
از ۱۱دشت خراسان شمالی 8 دشت ممنوعه بحرانی است و احتمال اضافه شدن دشت‌های بحرانی در این استان در صورت اصلاح نشدن برداشت آب زیاد است. اضافه برداشت آب‌های زیرزمینی و کاهش نزولات آسمانی علت اصلی فرونشست زمین در این استان است. این استان هر سال با ۷۰ میلیون مترمکعب کسری آب زیرزمینی روبه‌روست و کاهش ۴۰ سانتی متری سطح آب‌های زیرزمینی در سال در این استان منجر به پدیده فرونشست و شکاف زمین در دشت‌های شیروان و اسفراین و جاجرم شده است.
همچنین دشت‌های اسفراین و جاجرم به علت افت سطح آب زیرزمینی با مشکل حمله آب شور به آب‌های شیرین مواجه هستند. بر اساس آخرین پردازش‌های انجام شده سازمان نقشه‌برداری کشور در استان خراسان شمالی، مناطقی به وسعت 400 کیلومترمربع در اطراف شهرهای اسفراین و سنخواست دچار فرونشست با بیشترین نرخ 6/6 سانتی متر در سال هستند. همچنینن شهرهای فاروج با بیشینه نرخ 5/7 سانتی متر درسال، جاجرم 5/8 سانتی متر درسال و قاضی با بیشترین نرخ 5/9 سانتی متری درسال دچار فرونشست شده‌اند. کنترل برداشت آب از چاه‌های مجاز و طرح تعادل‌بخشی آب چاه‌های مجاز کشاورزی از جمله طرح‌های سازمان آب منطقه‌ای برای کاهش فرونشست در این استان است.
اردبیل
پدیده خطرناک فرونشست زمین که از آن به عنوان «زلزله خاموش و سرطان پوسته زمین» تعبیر می‌شود در استان اردبیل تهدیدی جدی به شمار می‌رود. طبق نقشه ناسا از وضعیت زمین، دشت اردبیل به ویژه دشت ویلکیج (آبی بیگلو) در وضعیت قرمز قرار دارد و از مناطق ممنوعه برداشت آب زیرزمینی است. استان اردبیل از دیرباز به دلیل ظرفیت آب، هوا و خاک همواره یک استان با محور توسعه کشاورزی معرفی شده و از صنایع مادر و حتی تبدیلی محصولات کشاورزی محروم مانده است و حالا که تاوان این توسعه نیافتگی صنعتی را آب و خاک متحمل شده‌اند، در خطر زیست محیطی جبران ناپذیر قرار گرفته است.
بنا به اعلام امور آب منطقه‌ای استان بیش از 90 درصد آب استان در زمینه کشاورزی مصرف می‌شود و در حال حاضر 600 میلیون متر مکعب کسری آب در مخزن دشت اردبیل داریم که با توجه به میزان برداشت سالانه 15 میلیون مترمکعب هر سال 30 سانتی متر سطح آب زیر زمینی افت پیدا می‌کند. تغییر الگوی کشت و جایگزینی محصولات کشاورزی مقاوم به کم آبی فعالیت عملی می‌خواهد و مسئولان باید باور کنند در شرایط فعلی باید تدابیر عملی در این زمینه اتخاذ شود.
کارشناسان معتقدند در حال حاضر سیب زمینی به عنوان محصول پرمصرف آب و بدون استفاده از آبیاری نوین تیشه به ریشه آب‌های زیرزمینی دشت اردبیل زده است، زیرا هر کیلوگرم سیب‌زمینی به 40 لیتر آب نیاز دارد در حالی که کشاورزان سیب‌زمینی را کیلویی 2500 تومان به فروش می‌رسانند. استفاده از سیستم آبیاری سنتی آن هم برای آبیاری محصول پرمصرفی چون سیب زمینی اصلا توجیه اقتصادی ندارد و موجب وارد شدن صدمات زیست محیطی غیرقابل جبرانی شده است.
این در حالی است که استان اردبیل سالانه به طور میانگین بین 500 تا 600 هزار تن سیب‌زمینی تولید می‌کند و یکی از تولیدکنندگان عمده این محصول در کشور محسوب می‌شود در حالی که ارزش اقتصادی سیب‌زمینی تولیدی استان اردبیل چندان چشمگیر نیست. حدود 30 درصد محصول سیب زمینی به علت نبود سردخانه، نگهداری نامناسب و فقدان صنایع تبدیلی و تکمیلی از بین می‌رود.
کردستان
۹۰درصد از منابع آب زیرزمینی استان در شرق کردستان و در شهرهای قروه، دهگلان و چاردولی است. افزایش فعالیت کشاورزی و صنعتی در این مناطق موجب افزایش مصرف آب زیرزمینی در منطقه شده است و این وضعیت استان کردستان را با پدیده فرونشست مواجه کرده. عمده این پدیده در دشت‌های قروه و دهگلان است به گونه‌ای که استفاده بیش از حد از آب‌های زیرزمینی از سوی کشاورزان و حفر چاه‌های بسیار عمیق، فروچالههایی بزرگ با عمق ۴ متر در دشت‌های قروه و دهگلان ایجاد کرده است. تغییرات اقلیمی متعاقب با آن کاهش بارش، افزایش دما، تبخیر، تعرق و مصرف بالای آب‌های زیرزمینی و چاه‌های غیرمجاز و همگام با آن تغییر الگوی کشت در منطقه از دلایل اصلی ایجاد این فرونشست‌ها در این 2 منطقه است. در گذشته در این مناطق به صورت سنتی گندم، جو و آفتابگردان کشت میشد در حالی که در سال‌های اخیر الگوی کشت به سمت محصولات با نیاز آبی بالا مانند سیب‌زمینی و گیاهان علوفهای سوق پیدا کرده است. همچنین تمایل کشاورزان همدان به اجاره زمین‌های دشت‌های قروه و دهگلان برای کشت سیب زمینی در این امر بی‌تاثیر نبوده است.
جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب و استفاده بهینه از آن، مدیریت جامع و یکپارچه منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی یکی از راهکارهای مقابله با فرونشست آب در کردستان است. همچنین تغییر الگوی کشت، برای مثال جایگزین کردن کشت دانه‌های روغنی مثل کلزا و سورگوم به جای کشت گیاهان علوفههای و سیب‌زمینی، آگاهسازی مردم از طریق رسانههای جمعی برای صرفه‌جویی در مصرف آب و جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه در کشاورزی، پلمب چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌ها و کنترل مصرف آب می‌تواند در جلوگیری از روند صعودی این پدیده مخرب مؤثر باشد. در کردستان ۴ منطقه ممنوعه وجود دارد.
مناطق ممنوعه استان شامل محدوده‌های مطالعاتی قروه و دهگلان، دیواندره و بیجار است که ممنوعیت توسعه بهره‌برداری از منابع آب براساس محدوده‌های مطالعاتی فوق‌الذکر و بر مبنای وضعیت هر ساله این محدوده‌ها بررسی، تصویب، تمدید و ابلاغ می‌شود.
صرفه‌جویی در بهره‌برداری از منابع آب را می‌توان در اقداماتی چون نصب و استفاده از کنتورهای هوشمند، اصلاح الگوی کشت منطقه و نظارت و مراقبت توسط سازمان جهاد کشاورزی، اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی در سفره‌های آب زیرزمینی، برخورد با متخلفان چه در حفر چاه‌های غیرمجاز و چه در افزایش سطح زیرکشت و مقابله با اضافه برداشت در چاه‌های دارای پروانه بهره‌برداری (مجاز)، اصلاح پروانه‌های بهره‌برداری براساس الگوی کشت بهینه و متناسب با شرایط اقلیمی استان کردستان جست و جو کرد. تنها فرونشست حادث شده در استان کردستان در حال حاضر در جنوب غربی محدوده مطالعاتی قروه و دهگلان و در حوالی روستای شانوره در آبخوان دشت قروه واقع شده است.
مهمترین دلیل فرونشست در این منطقه نیز بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی و کسری مخزن در دو آبخوان قروه و دهگلان و نبود منابع آب سطحی تامین کننده مورد نیاز اراضی کشاورزی منطقه است.
خراسان رضوی
در استان خراسان رضوی 5 نقطه بحرانی در معرض فرونشست زمین در دشت‌های شهرستان‌های نیشابور، بردسکن، خواف، مشهد و سبزوار وجود دارد. تا امروز هیچ تحقیق اصولی و مطالعات نظام‌مند در مناطق بحرانی در معرض فرونشست و همچنین برآورد نشست در خراسان رضوی انجام نشده است. مناطق بحرانی در دشت‌های استان با گزارش مسئولان شهرستان‌ها و همچنین مشاهده عوارض سطحی ناشی از نشست شناسایی شده است.
در سال 99 چهار مورد فرونشست زمین در دشت نیشابور، یک مورد نشست در دشت جوین سبزوار، یک مورد نشست در دشت بجستان، یک مورد در روستای فریزی مشهد و یک مورد در خواف گزارش شده است.
به دلیل پنهان بودن خسارت‌های ناشی از فرونشست زمین نمی‌توان رقم دقیق از میزان خسارت وارد شده را اعلام کرد. فرونشست زمین خسارت‌هایی را به خطوط ریلی و جاده‌ای، گاز و برق، نفت و مخابرات در دشت‌های نیشابور و خواف و برای مناطق مسکونی در دشت‌های بردسکن، جوین و مشهد وارد کرده است.
یکی از خطرناک‌ترین موارد فرونشست در خراسان رضوی ایجاد شکاف عمودی در مسیر خط‌آهن مشهد - تهران در روستای بشرو شهرستان نیشابور و جاده خواف - سلامی است. یکی از راهکارهای فوری انجام مطالعات و بررسی وضعیت نشست‌ها و پهنه‌بندی دشت‌ها با در نظر داشتن میزان فرونشست، سکونت‌گاه‌ها، سازه‌های حیاتی و زیرساخت‌هاست. پهنه‌بندی و مدیریت برداشت آب در نقاط بحرانی، می‌تواند اقدامی مناسب در پیشگیری از فرونشست‌ها باشد. طرح پایش فرونشست دشت‌های خراسان رضوی هم توسط اداره‌کل زمین‌شناسی ارائه شده و در مرحله اختصاص بودجه قرار دارد. در این طرح ابتدا 5 دشت بحرانی در مدت زمان 6 ماه با روش پردازش داده‌های راداری از لحاظ میزان نشست سالانه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و سپس پهنه‌بندی مناطق پرخطر برای اعمال تدابیر پیشگیرانه در اختیار شرکت آب منطقه‌ای و سازمان جهاد کشاورزی قرار داده می‌شود.
کرمان
فرونشست زمین در ایران نخستین بار در سال 46 در دشت رفسنجان در استان کرمان مشاهده شد که دلیل آن را برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی می‌دانند. بیش از نیم قرن از آن زمان گذشته و همچنان دشت رفسنجان گرفتار فرونشست است. بنا به گفته کارشناسان، فرونشست زمین به صورت نقطه‌ای یا منطقه‌ای رخ می‌دهد. در نوع اول با ریزش لایه‌های گچی و آهکی زیرین زمین در سطح، فروچاله‌های بزرگی نمایان می‌شود که در سال 1377 در دشت اختیارآباد نزدیک شهر کرمان این پدیده مشاهده و موجب حیرت همگان شد.
پدیده فرونشست منطقه‌ای که به گفته مدیرکل زمین‌شناسی استان کرمان، بیشتر دشت‌های استان با آن مواجه هستند، ناشی از بر هم خوردن تعادل طبیعی بین برداشت و تعذیه سفره‌ها و آبخوان‌های زیرزمینی است که موجب پوک شدن خاک و فروریختن آن در یک منطقه وسیع می‌شود. در استان کرمان همه فرونشست مربوط به دشت رفسنجان نیست، بلکه بنا به گفته «علی رشیدی» کل دشت‌های استان درگیر این پدیده هستند.
فرونشست در نیمه شمالی استان کرمان در دشت‌های انار و رفسنجان، زرند و سیرجان گاهی به بیش از 30 سانتیمتر در سال می‌رسد، اگرچه در حال حاضر، مقداری نرخ آن کاهش یافته نه به این معنا که خطر رفع شده بلکه به این دلیل که شیره جان آب‌خوان‌ها کشیده و عملا لایه‌های قابل تراکم زمین، حداکثر نشست خود را انجام داده‌اند. در دشت‌های جنوب استان اما از 10-15 سال گذشته، فرونشست‌های شدیدی رخ داده است.
دشت‌های جیرفت، عنبرآباد، فاریاب، ارزوئیه، منوجان و قلعه‌گنج بیشترین نرخ نشست را داشته‌اند و در این بین، وضعیت دشت‌های ارزوئیه و فاریاب بدتر از دیگر مناطق بوده به گونه‌ای که سال گذشته، دشت ارزوئیه با 18 سانتیمتر نشست، بیشترین نرخ کشور را به نام خود ثبت کرد. دلیل شدت گرفتن فرونشست در دشت‌های جنوب استان کرمان، شدت گرفتن کشاورزی در این مناطق و برداشت بی‌رویه آب برای سیراب کردن باغات و مزارع ذکر می‌شود که از دهه 60 اوج گرفته است. صحبت از مناطقی است که در دهه‌های 30، 40 خورشیدی، چاه‌های آرتزین آن زبانزد بود. اواسط دهه 90، فرونشست در مرکز شهرک صنعتی شهر فاریاب موجب شد کار ساخت این شهرک متوقف شود. نگران‌کننده اینکه هم‌اکنون شهر کرمان به عنوان مرکز استان نیز با فرونشست مواجه است و به گفته رشیدی، مدیرکل زمین‌شناسی استان «این شهر به‌شدت درگیر فرونشست است». بیشترین حد فرونشست در محله‌های جنوب و جنوب‌غربی شهر بوده که به بیش از 10 سانتیمتر در سال رسیده است. مهار فرونشست زمین اما همچون مهار سیلاب نیست. باید برداشت آب از منابع زیرزمینی کنترل و دهه‌ها زمان بگذرد تا لایه‌های خاک خود را بازسازی کند.
آذربایجان غربی
فرونشست زمین علاوه بر دشت‌های مهم آذربایجان غربی شهرهای بزرگ استان از جمله ارومیه، خوی و سلماس را هم تهدید می‌کند.
پدیده فرونشست زمین در آذربایجان غربی علاوه بر اینکه متاثر از کم آبی است، تا حد زیادی از پدیده رانش زمین و تقویت گسلهای زیرزمینی نشات می‌گیرد و همراهی این 2 عامل موجب شده تا پدیده فرونشست زمین علاوه بر دشت‌ها و زمین‌های کشاورزی زندگی شهروندان را هم با مخاطره مواجه کند. هرچند فرونشست زمین در استان به نسبت همسایه شرقی خود به دهه‌های قبل برنمی‌گردد و پدیده نوظهوری است اما در 5 سال اخیر سرعت این فرونشست در حال افزایش است و بنا بر اعلام اداره کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی شمال‌غرب کشور سالانه تا 7 سانتیمتر فرونشست زمین در استان رخ می‌دهد.
در سال‌های اخیر شهروندان ارومیه‌ای و خوی شاهد فرونشست‌هایی در اطراف شهرهای خود بوده‌اند و ترک‌های عمیقی در برخی جاده‌های مواصلاتی استان در اثر فرونشست دیده شده است.
بنا بر گفته مسئولان استان پدیده رانش زمین و فرونشست علاوه بر خوی و ارومیه و سلماس در 9 شهر دیگر هم در حال رخ دادن است که البته در این 9 شهر در صورت رعایت موارد لازم از جمله کنترل برداشت آب‌های زیرزمینی و اصلاح پوشش گیاهی تهدید چندان جدی نخواهد بود. در آخرین بررسی‌های صورت گرفته در حدود 145 کیلومتر مربع از دشت خوی پدیده فرونشست زمین جدی‌تر از سایر مناطق استان در معرض خطر جدی فرونشست بیشتر قرار گرفته و در این دشت به طور متوسط حدود 5 سانتیمتر فرونشست دیده شده است.
برای مقابله با این پدیده تهیه اطلس فرونشست استان در دستور کار قرار گرفته که البته نهایی نشده و یکی از گلایه‌های کارشناسان زمین‌شناسی استان کندی تهیه این اطلس است که می‌تواند دستورالعمل جامعی برای کنترل فرونشست زمین در استان ارائه دهد. همچنین برای کنترل برداشت آب‌های زیرزمینی در مناطق در معرض فرونشست بیش از 320 چاه پر و غیر قابل بهره‌برداری شده است. به جای آن، مسئولان جهاد کشاورزی برای جبران خسارت کشاورزان این دشت‌ها طرح‌های نوین آبیاری را با استفاده از تسهیلات بانکی در دشت خوی به صورت ویژه انجام می‌دهند.
نظر شما