کشورهای این منطقه در انعقاد قرارداد نیز بسیار زیرک هستند به‌گونه‌ای که هنوز رابطه با یک شرکت ژاپنی و گرفتن دانش فنی از آنها سخت‌تر از یک شرکت آلمانی است.
این کشورها به سادگی فناوری را دریافت کرده اما به سختی فناوری خود را در اختیار دیگر کشورها قرار می‌دهند. چین نمونه بارزی از این کشورها محسوب می‌شود. از سوی دیگر در این رهگذر کشورهای دیگری از این بخش آسیا یعنی کشورهای تایلند و مالزی هم به‌شدت به‌دنبال بازارهای جدید می‌گردند.
با این نگرش برای مالزی به‌دست آوردن بازارهای تازه در ایران و کشورهای اسلامی از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است حتی اگر به‌دست آوردن این بازار به بهای بر هم زدن یک قرارداد و انعقاد قراردادی ناگهانی با شرکتی دیگر باشد؛ رویکردی که اخیرا از سوی شرکت مالزیایی پروتون در امضای تفاهمنامه بین پروتون و سایپا و بر هم زدن رابطه با ایران خودرو با این شرکت مورد توجه قرار گرفته است.
از سوی دیگر عملکرد شرکت‌های خودروسازی داخلی در انعقاد قرارداد با این شرکت مالزیایی موضوعی است که موجب شده تا برخی، اقدام اخیر شرکت ایرانی طرف قرارداد با پروتون را مغایر با عرف جاری قلمداد کنند. با این روند اخبار متفاوتی درزمینه بررسی این قرارداد درکمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی با حضور مسئولان بخش صنعت و خودرو‌سازان به گوش می‌رسد.
قرارداد ناگهانی شرکت پروتون مالزی با شرکت سایپا برای خودرویی با قیمت ارزان و اندازه‌ای در حد پراید با تیراژ بسیار زیاد برای بازار ایران و مالزی و برخی کشورهای مسلمان چنان شوک آور بود که بسیاری را در تعجب فرو برد به‌خصوص آنکه پروتون تا قبل از آن در حال مذاکره با ایران خودرو جهت طراحی و تولید خودروی ارزان قیمت طبق خواست سازمان کنفرانس اسلامی و برای بازارهای کشورهای مسلمان بود. اما قرارداد پروتون با سایپا برای به‌دست آوردن بازار ایران، گویی ایران خودرو یا همان شریک دیروز و رقیب امروز را در مقابل عمل انجام شده قرارداده است.
خودروی بازارهای مسلمان
شاید تولید خودرو برای کشورهای اسلامی عجیب باشد اما مطالعات بازار نشان می‌دهد مردم بازارهای مختلف با فرهنگی که کارخانه تولیدی در آن قرار دارند ارتباط برقرار می‌کنند به‌عنوان مثال کشورهای فرانسوی زبان بیشتر از نشان‌های رنو و پژو استفاده می‌کنند حتی استفاده از محصولی مانند نوشابه زمزم در برخی کشورهای مسلمان تنها به خاطر اسمش نشان‌دهنده ارتباط فرهنگ با تولید است.
با وجود این خودروی اسلامی نیز اصطلاحی است که از چند سال پیش وارد ادبیات صنعتی شده؛ خودرویی که ایده ساخت آن برای نخستین بار توسط ایران خودرو به سازمان کنفرانس اسلامی پیشنهاد شد و سازمان مذکور هم پذیرفت تا شرکت مستقلی را مامور بررسی توانمندی‌های شرکت‌های مختلف اسلامی در ساخت این خودرو کرده و از سوی دیگر خصوصیات این خودرو را مطابق شرایط مورد نیاز مردم کشورهای مسلمان تعیین کند.
در بین کشورهای اسلامی 3 کشور ترکیه، ایران و مالزی به‌دلیل داشتن صنعت خودروی قوی‌تر نسبت به دیگر کشورهای مسلمان در اولویت ساخت این خودرو و دو شرکت ایران خودرو و پروتون در صدر شرکت‌های خودروسازی مسلمان برای اجرای این طرح قرار گرفتند چرا که این دو شرکت توانایی طراحی محصول را داشته و از سوی دیگر دارای نشان و خودرویی بودند که به اسم آنها ثبت شده بود. در نهایت قرار شد ایران خودرو و پروتون این خودرو را به شکل مشترک طراحی کنند و بر این اساس، تفاهم‌نامه‌های اولیه نیز امضا شد.
خودرو یا بازار مشترک؟!
محمد زالی، مدیرعامل مرکز تحقیقات موتور ایران خودرو در این زمینه، می‌گوید: چند سال قبل ایران‌خودرو طرح خودروی اسلامی را به سازمان کنفرانس اسلامی پیشنهاد داد و این سازمان طرح را تصویب کرد و قرار شد یک شرکت مستقل به بررسی موضوع بپردازد. براساس مطالعات این شرکت، ایران خودرو توان مناسبی برای تولید خودروی‌ارزان با ظرفیت حدود 700 هزار دستگاه دارد.
در طرح خودروی اسلامی قرار بود خودرو برای اقشار متوسط جهان اسلام با قیمتی بین 6 تا 7 هزار دلار ساخته شود و پروتون نیز در این طرح همکاری کند. براساس بررسی سازمان کنفرانس اسلامی ما در ساخت خودروی ارزان چه از نظر مهندسی و چه تولید و خیلی از بخش‌های دیگر از طرف مالزیایی جلوتر بودیم اما شرکت مالزیایی با دور‌زدن شرکت ایرانی طرف قرارداد و امضای قراردادی تازه با سایپا تمام نقاط ضعف خود را تبدیل به نقطه قوت کرد.
این سخنان که شرکت سایپا را به باد انتقاد می‌گرفت، درست پس از امضای قرارداد شرکت سایپا با پروتون مالزی مطرح شد، اما رخدادهای روز انعقاد این قرارداد خود حکایت دیگری است. مهرداد بذرپاش، مدیرعامل سایپا پس از امضای این قرارداد گفته است که یکی از محورهای مهم طرح، تعریف محصول مشترک بین دو گروه خودروسازی بوده و سعی می‌کنیم سرمایه‌گذاری در تولید را درخصوص یک خانواده موتور داشته باشیم.
با این روند طرفین سرمایه‌گذاری کرده و موتور تولید شده از استانداردهای روز و معتبری برخوردار خواهد بود. با این حال به‌نظر می‌رسد هدف پروتون بیش از آنکه تعریف محصول مشترک در ایران باشد، به‌دست آوردن بازار ایران است. همانطور که سید زین‌العابدین سید محمد طاهر، مدیرعامل این شرکت نیز گفته است، این تفاهمنامه نوع دیگری از همکاری‌هایی است که ما و سایپا خواهیم داشت. بازار ایران برای مالزی بسیار مهم است و در این چارچوب مباحثی مانند همکاری کشورهای مسلمان نیز مطرح است.
حضور در بازار ایران را برای صادر کردن قطعه خودرو به‌عنوان یک بازار پایه در منطقه ضروری می‌دانیم. مدیرعامل پروتون در حالی این سخنان را اعلام کرده که قرار بود این شرکت در طرح خودروی اسلامی، همکار ایران خودرو به‌عنوان طرف ایرانی قراردادی باشد که از سوی سازمان کنفرانس اسلامی تعیین شده بود. اما به‌نظر می‌رسد این شرکت با نگاه بالا به پایین تنها به دست آوردن بازار ایران را دنبال می‌کند. در این باره نیز زالی، عضو هیأت‌مدیره سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، می‌گوید: در بیانیه‌ای که روی سایت پروتون قرار گرفته بازار ایران همواره به‌عنوان یکی از بازارهای هدف این شرکت مطرح شده است.
از طرفی نوع نوشتار مشخص می‌کند که این قرارداد هم مانند قراردادهای پژو و رنو است که ما هزینه طراحی آنها را می‌پردازیم و آنها نیز به ما محصولی را می‌دهند. با این فرق که این بار به جای خودرو‌سازان بزرگ به سراغ یک شرکت پایین‌تر از خودمان رفته‌ایم. شرکتی که قرار بود با ما برای تولید خودروی اسلامی همکاری کند حالا خود را بالاتر از ما می‌بیند. وی معتقد است بررسی خودروی اسلامی و خصوصیات آن و مطالعه توانمندی شرکت‌های موجود در جهان اسلام دو سالی زمان برد. از سوی دیگر ایران‌خودرو برای آنکه یک قرارداد پخته را تنظیم کند روی تمامی بندها در حال کار بود. اما اکنون با قرارداد شتاب زده سایپا با پروتونی که خود را در برابر ایران‌خودرو ضعیف‌تر می‌دید، این شرکت مالزیایی خود را در موضع قدرت می‌بیند.
با وجود این شرکت سایپا دیدگاه متفاوتی را مطرح می‌کند؛ دیدگاهی که در جوابیه مطبوعاتی چندی پیش این شرکت نیز اعلام و عنوان شده است. رویکرد راهبردی سایپا در نگرش جدید خود به هیچ وجه مبتنی بر ارتباط پایین به بالا با شرکت‌های خودرو ساز دیگر نبوده و این شرکت که با محور حفظ ارزش‌های ملی بر جایگاه برتر خودروسازی ایران و منطقه، قرار دارد، همکاری با پروتون را به‌عنوان بخشی از راهبرد بلندمدت خود منعقد کرده است.
زالی در پاسخ به مدیران سایپا، علت اینکه چرا معتقد است شرکت سایپا به جای ایران خودرو در نقطه ضعیف تری در برابر پروتون قرار دارد را چنین توضیح می‌دهد: اکنون ایران خودرو با در اختیار داشتن برند سمند، توانایی طراحی بدنه و موتور را دارد. همچنین تعداد مراکز تولید در داخل و خارج از کشور نیز همه نشان از قدرت ایران‌خودرو در برابر سایپا دارد.ایران‌خودرو دانش طراحی موتور و بدنه خودرو را دارا بوده و قادر است همکاری مشترک و مناسبی با دیگر کشورها داشته باشد. با این توانایی‌ها می‌توانستیم موتور و بدنه تعداد زیادی خودرو را برای بازار کشورهای مسلمان تامین و میزان تولید را توسعه دهیم.
وی می‌افزاید: ایران‌خودرو می‌توانست موتور و بدنه این خودرو را تامین کند. همچنین در بخش‌هایی مانند سیستم تعلیق نیز که پروتون قوی است سبب رشد ما می‌شد. این کاملاً یک همکاری مشترک بود و دو طرف توسعه می‌یافتند اما اکنون در قرارداد با پروتون تبدیل به تامین‌کننده هزینه طراحی محصولات پروتون شده‌ایم. ما موتور 4/1لیتری طراحی کرده‌ایم که می‌توانست روی 700هزار خودرو در جهان اسلام نصب شود. این قابلیت و بسیاری از قابلیت‌های دیگر وجود داشته که در قرارداد اخیر با پروتون نادیده گرفته شده است. با این روند به‌نظر می‌رسد ما باز هم خریدار فناوری و پله‌ای برای پیشرفت دیگران شده‌ایم.
