یک زبان ایرانی که فارسی به آنها نفوذ نکرده است

به گزارش همشهری آنلاین، زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی که امروز متداول است و از قفقاز تا فلات پامیر و از عمان تا آسیای مرکزی به آن‌ها سخن می‌گویند، تنوع بسیار دارد. از این میان، زبان فارسی نظر به ادبیات پردامنه و اعتبار تاریخی و نفوذش در سایر زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی و نیز تأثیرش در چند زبان غیرایرانی (ترکی و اردو) اهمیت خاص دارد. زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی کنونی را می‌توان به چند گروه تقسیم کرد. نخست این زبان‌ها به دو دستۀ شرقی و غربی می‌شوند. این تقسیم چنان‌که درمورد زبان‌های میانۀ ایران ذکر شد بر حسب مشترکات صوتی و لغوی و دستوری است.

زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی شرقی که امروز رایج است، بدین قرار است:

آسی که در قسمتی از نواحی کوهستانی قفقاز مرکزی رایج است و در آن دو لهجۀ مهم، یکی «ایرون» و دیگری «دیگورون» را می‌توان تشخیص داد. آس‌ها یا آلان‌ها که به‌نام آن‌ها در تاریخ مکرر برمی‌خوریم، اصلاً از مشرق دریای خزر به این نواحی کوچ کرده‌اند و از این رو زبان آن‌ها با زبان سغدی و خوارزمی ارتباط نزدیک دارد.

آسی در میان زبان‌های ایرانی کنونی مقامی خاص دارد. این زبان یکی از زبان‌های بسیار معدودی است که زبان فارسی در آن تقریباً نفوذی نیافته است. لهجۀ کومزاری از لهجه‌های ایرانی عمان نیز از دایرۀ نفوذ زبان فارسی بیرون است و بسیاری از خواص زبان‌های کهن ایران را تا کنون محفوظ داشته. (مانند صرف اسامی در حالات هفتگانه و به کار بردن پیشوندهای متعدد برای افعال و غیره) و از بدوی‌ترین زبان‌های ایرانی به شمار می‌رود.

ادبیات آسی شامل داستان‌ها و افسانه‌های جالبی است که از قرن گذشته شروع به ضبط آن‌ها گردیده است. از معروف‌ترین این داستان‌ها سلسله داستان‌های قهرمانان نرت است. امروز برای آسی خط روسی به کار می‌رود و دامنۀ اقتباس آسی از روسی روز به روز توسعه پیدا می‌کند.

یغنابی، زبانی بازماندۀ یکی از لهجه‌های سغدی است و در دورۀ یغناب، میان جبال زرفشان و حصار، بدان سخن می‌گویند و تنها اثر رایجی است که از زبان سغدی به جای مانده، و در آن مانند زبان سغدی هنوز می‌توان ماضی را از مادۀ مضارع بنا کرد.

• زبانی که تنها در کتیبه های هخامنشی وجود دارد
• روی الواح هخامنشی درباره دستمزد زنان و مردان چه نوشته است؟

یغنابی نیز مانند سایر لهجه‌های ایرانی بسیاری از لغات فارسی و عربی را اقتباس کرده است.

پ. ن: دیگر زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی شرقی در بخش‌های بعدی سلسله مطالب «آشنایی با زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی» شرح داده خواهند شد.

منبع: «زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی» نوشتۀ احسان یارشاطر (دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال پنجم، مهر و دی ۱۳۳۶، شماره ۱ و ۲ (پیاپی ۱۷ و ۱۸))