همشهری - رضا عمویی: در میان روابط خارجی کشورهای منطقه، بی‌تردید عمیق‌ترین تغییرات و دگرگونی‌ها طی چندماه گذشته در نوع تعاملات ترکیه و سوریه رخ داده است. وقتی آتش جنگ داخلی از ژانویه ۲۰۱۱دامن سوریه را گرفت، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، یکی از نخستین رهبران منطقه‌ای بود که به صراحت تأکید کرد: «اسد باید برود.» طی ۱۲سال اخیر، اردوغان هیچ‌گاه از حجم حملات لفظی خود علیه بشار اسد کم نکرد، بارها اسد را دیکتاتور خواند و بر لزوم سقوط دولتش تأکید کرد. ترکیه به گروه‌های شبه‌نظامی برانداز ضددولت سوریه در قالب ارتش آزاد کمک رساند تا سقوط حکومت دولت اسد را نظاره‌گر باشد. آنکارا حتی از سال ۲۰۱۶ مجموعه‌ای از عملیات‌های نظامی در شمال سوریه را آغاز کرد، اما وضعیت سوریه هیچ‌گاه آنگونه که اردوغان می‌خواست، پیش نرفت.
پرونده دشمنی عمیق ترکیه و سوریه اما یکباره از آخرین ماه‌های سال ۲۰۲۲و به‌طور خاص از سپتامبر یعنی حدود ۵ماه پیش مسیر متفاوتی را در پیش گرفت. رئیس سرویس اطلاعات ترکیه، هاکان فیدان و رئیس سرویس اطلاعات ملی سوریه، علی مملوک، نخستین مقام‌های رسمی ۲کشور بودند که با میانجیگری روسیه برای نخستین‌بار پس از سال ۲۰۱۱دیدار کردند. توسعه روابط دوطرف به دیدار یادشده محدود نماند. وزرای دفاع ترکیه و سوریه نیز در آخرین روزهای سال ۲۰۲۲با حضور وزیر دفاع روسیه دیداری سه‌جانبه در مسکو برگزار کردند تا نشان دهند که قطار روابط آنکارا-دمشق روی ریل جدیدی افتاده که قرار است در مسیر تنش‌زدایی به مقصد ازسرگیری مناسبات کامل سیاسی و دیپلماتیک حرکت کند.
روزنامه «آیدینلیک» ترکیه روز سه‌شنبه به نقل از منابع آگاه گزارش داد که اردوغان احتمالاً قبل از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور، که در خرداد ۱۴۰۲ برگزار می‌شود، با بشار اسد دیدار خواهد کرد. ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست‌جمهوری ترکیه نیز چند روز پیش اعلام کرده بود که ترکیه همچنان به سیاست گفت‌وگو با دولت سوریه ادامه خواهد داد. حتی خود رجب طیب اردوغان در آخرین موضع‌گیری‌اش طی هفته جاری احتمال دیدار با بشار اسد را پس از نشست وزرای خارجه ۲کشور رد نکرد.
تخاصم چگونه تفاهم شد؟
بخشی از تغییرات ناگهانی در مناسبات آنکارا در برابر دمشق تحت‌تأثیر بازیگری روسیه صورت گرفته است. منصور آکگون، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه فرهنگ استانبول در گفت‌وگو با الجزیره به نقش پررنگ روسیه در تنش‌زدایی روابط سوریه و ترکیه اشاره می‌کند و می‌گوید: «توسعه روابط ترکیه و روسیه به‌ویژه در جریان جنگ اوکراین باعث شد تا مسکو از دمشق بخواهد با برقراری دوباره روابط با آنکارا، به‌رغم خصومت‌های قبلی موافقت کند.»
درواقع کرملین از مواضع ترکیه در قبال جنگ اوکراین راضی به‌نظر می‌رسد و اصرار برای تنش‌زدایی در روابط ترکیه و سوریه، هدیه‌ای است از طرف پوتین به اردوغان به پاس همراهی‌های او در جریان جنگ اوکراین. در جریان جنگ اوکراین، ترکیه همزمان فروشنده پهپاد به کی‌یف و میزبان مذاکرات مسکو و کی‌یف بر سر ایجاد کریدور انتقال غلات اوکراین به خارج از این کشور هم بوده است. ترکیه همچنین همواره بر مخالفتش با دستورالعمل غرب برای تحریم روسیه تأکید کرده است.
عقبگرد ترکیه از عملیات نظامی
از سوی دیگر ترکیه در شمال سوریه دارای نگرانی‌های امنیتی قابل‌توجهی است. برخی مقام‌های سیاسی در آنکارا معتقدند که اگر بتوانند روابطشان را با دمشق گرم و نزدیک کنند، بیشتر نگرانی‌های امنیتی خود را در مناطق کردنشین سوریه برطرف خواهند کرد و برخی هزینه‌هایی را که در مناطق شمالی برای مقابله با کردها متحمل می‌شوند، به دولت سوریه واگذار خواهد شد.
از ابتدای بحران داخلی سوریه تاکنون ترکیه ۴عملیات نظامی تمام‌عیار را در نوارشمالی سوریه انجام داده است، اما با نزدیک شدن ترکیه به روزهای سرنوشت‌ساز انتخابات ریاست‌جمهوری، رجب طیب اردوغان با وجود هشدارهای کلامی درباره آمادگی برای آغاز پنجمین عملیات نظامی، به‌نظر می‌رسد تمایلی به هزینه‌تراشی نظامی برای خود ندارد. شبکه الجزیره گزارش می‌دهد که افکارعمومی ترکیه هم اقبالی به درگیر شدن نظامی در سوریه از خود نشان نمی‌دهند و از این‌رو اردوغان تمایل دارد تا پوتین به‌عنوان یک میانجی، روابط آنکارا و دمشق را به دوران گرم پیش از جنگ داخلی برگرداند.
تکلیف آوارگان و مخالفان چه خواهد شد؟
اکنون که روابط سوریه و ترکیه در مسیر تنش‌زدایی قرار گرفته، مهم‌ترین پرسش پیش‌رو درباره سرنوشت گروهی از مخالفان مسلح بشار اسد است که در قالب گروه «ارتش آزاد» فعالیت دارند. این گروه سال‌ها مورد حمایت مالی و تجهیزاتی دولت اردوغان قرار داشته است. در استان‌های حلب و ادلب که مخالفان مورد حمایت ترکیه بخش‌هایی را تحت سلطه خود دارند، همزمان با مذاکرات آنکارا-دمشق اعتراضاتی صورت گرفته و شورشیان مسلح نگران نادیده گرفته شدن از سوی ترکیه هستند. خلوصی آکار، وزیردفاع ترکیه هم نسبت به تحرکات برخی گروه‌های مسلح برای برهم زدن مسیر گفت‌وگوها با دمشق هشدار و به آنها وعده داده که آنکار آنها را نمی‌فروشد، اما مخالفان مسلح این وعده‌ها را باور ندارند. وب‌سایت المانیتور گزارش‌های متعددی از ادامه اعتراضات علیه مذاکرات ترکیه و سوریه در شهرهای تحت کنترل مخالفان منتشر کرده است.
به‌نظر می‌رسد که ترکیه در مواجهه با موضوع شورشیان مسلح سوریه و ارتش آزاد که سال‌ها از آنها حمایت کرد، اکنون تصمیم دارد این گروه‌ها را به سمت گفت‌وگو با دولت دمشق متمایل کند. آکگون نیز در گفت‌وگو با الجزیره به این مسئله اشاره می‌کند که ترکیه مخالفان و شورشیان مسلح را به حال خود رها نخواهد کرد، بلکه به‌دنبال متمایل کردن آنها به سمت مذاکره با حکومت مرکزی سوریه است.
آنکارا همزمان با گفت‌وگوهایی که با مقامات دمشق دنبال می‌کند، تکلیفش را با مهاجران هم مشخص کرده است. خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه در دیدار اخیر با همتایان سوریه‌ای‌اش در مسکو، به دمشق اعلام کرده که ترکیه دیگر اجازه ورود موج جدیدی از آوارگان از سوریه را نخواهد داد. این موضع‌گیری احتمالا خبر خوبی برای جلب رضایت دولت بشار اسد و همچنین رأی‌دهندگان ترکیه است که سال‌هاست از دولت اردوغان می‌خواهند که به فکر ساماندهی ورود مهاجران سوریه‌ای باشد.
چرخش اعراب به سمت دمشق
دولت ترکیه نخستین دولت منطقه نیست که برخلاف مواضع خصمانه گذشته‌اش در قبال دولت سوریه، اکنون به فکر بازسازی روابطش با دمشق افتاده است. وزیرخارجه امارات متحده عربی در آبان‌ماه سال گذشته، نخستین مقام سیاسی عالی‌رتبه کشورهای عربی خلیج‌فارس بود که پس از ۱۰سال به دمشق سفر و با بشاراسد دیدار کرد. شیخ عبدالله بن زاید، هفته گذشته نیز طی سفر به دمشق، با اسد دیدار کرد. قبل از امارات، بحرین نیز به سمت ازسرگیری روابط خود با سوریه پس از ۷سال قطع رابطه حرکت کرده بود و حتی سفارت بحرین در دمشق از ۳سال پیش فعال است. همزمان اردن و الجزایر نیز از در حمایت از سوریه درآمده‌اند و این روزها الجزایر جدی‌ترین مدافع سوریه برای بازگشت به اتحادیه عرب است.
اردوغان، استاد چرخش‌های دیپلماتیک
مصطفی گوربوز، کارشناس مرکز مطالعات عرب در واشنگتن : درخواست‌های مکرر رئیس‌جمهور ترکیه برای باز کردن کانال‌های گفت‌وگوی دوجانبه با سوریه نشان‌دهنده تغییرات عمیق در محاسبات سیاسی آنکارا در موضوع سوریه است. اردوغان، استاد چرخش‌های سیاست خارجی است و اکنون با چرخش در سوریه روی گفتمان عادی‌سازی روابط خود با بازیگران منطقه‌ای شرط‌بندی می‌کند تا به رأی‌دهندگان کشورش نشان دهد که تا چه حد از نظر دیپلماتیک قدرتمند است. این چرخش دیپلماتیک برای اردوغان در انتخابات ریاست‌جمهوری بعدی ترکیه در ژوئن ۲۰۲۳ دستاوردهای قابل‌توجهی به همراه خواهد داشت. سخنان پی‌درپی اردوغان برای از سرگیری رابطه با سوریه با هدف پاسخ به خواسته‌های گسترده رأی‌دهندگان این کشور برای مقابله با موج ورود دوباره مهاجران سوریه‌ای به ترکیه است. اردوغان می‌خواهد نشان دهد که دولت او قادر به بازگرداندن میلیون‌ها پناهجوی سوریه‌ای ساکن در این کشور است. او تلاش دارد تا خود را به‌عنوان رهبری نشان دهد که می‌تواند در اوج بحران‌ها، تغییرات واقعی ایجاد کند.
نظر شما