این حیوان با مهارت شنا می‌کند، بسیار بازیگوش است و در مواقع احساس خطر حالت تهاجمی پیدا می‌کند. منا حمزه پور، کارشناس ارشد محیط‌زیست و استاد درس بوم شناسی تالاب‌ها در دانشگاه آزاد اسلامی واحد دماوند، بیش از 3 سال است که در مورد شنگ تحقیق می‌کند.
اولین تحقیقات وی به‌مدت 455 روز در کنار رودخانه شنرود واقع در منطقه شکار ممنوع دیلمان- درفک (استان گیلان)انجام شد. حمزه پور باب گفت‌وگو را با جملاتی از دکتر فرخ وهاب‌زاده آغاز می‌کند و می‌گوید:«گرگ تاسمانی به بیشه رفت که انسان را ببیند ولی او را هیچ جا نیافت چرا که خلق نشده بود.هزاران سده بگذشت.گرگ تاسمانی همچنان انتظار کشید. فقط چند سال گذشت. پسرک به بیشه رفت که گرگ تاسمانی را ببیند ولی او را هیچ جا نیافت چرا که منقرض شده بود.» در ادامه، این گفت‌وگو از نظرتان می‌گذرد.
- چند بار موفق شدید در این 455 روز به‌طور مستقیم شنگ را ببینید؟
3 مرتبه که 2 بار آن حیوان کشته شده بود، یک بار هم به‌شدت زخمی شده بود که آن را مداوا کردیم و به طبیعت برگرداندیم. متأسفانه در مطالعات بعدی هم که توسط سایر محققین انجام شد این‌گونه اصلا دیده نشده و تراکم سرگین‌ها هم کاهش یافته است.
- سودمندی کار و مطالعه روی شنگ - به غیراز اینکه هر موجودی ارزش وجودی خود را دارد- چیست؟
شنگ یک گونه شاخص و میانبر است و اگر تهدید‌های آن را بشناسیم و رفع کنیم تمامی گونه‌های دیگر هم حمایت می‌شوند.از بین رفتن شنگ به نوعی حیات انسان را تهدید می‌کند، چون جزء گونه‌های راس هرم غذایی است و از بین رفتن آن نشانه تخریب محیط زیست سایر گونه‌هاست.
- آیا ضرری که شنگ به مراکز پرورش ماهی می‌زند به قدری هست که آن را بکشند؟
حقیقتا نه، در دنیا با یک روش ساده و بی‌ضرر حیوان را از این مراکز دور نگه می‌دارند و با یک فنس‌کشی که ولتاژ برق بسیار پایینی به آن وصل است مانع ورود حیوان می‌شوند، اما برخی مراکز پرورش ماهی در ایران عمدا خروجی آب ماهی سرا را که آب کثیف و اضافی از آن خارج می‌شود زیاد باز می‌کنند تا شنگ برای خوردن بچه ماهی‌هایی که با این آب خارج می‌شوند به آنجا بیاید و بعد حیوان را برای پوست گرانبهای آن می‌کشند. من در یکی از این مراکز، یک شنگ زخمی را برای مداوا 40 هزار تومان معامله کردم که البته قیمت پوست آن‌که به‌صورت غیرقانونی در کشورهایی مثل ترکیه فروخته می‌شود چندین برابر این مبلغ است.
- چه عوامل دیگری حیات شنگ‌ها را در آن منطقه تهدید می‌کرد؟
یک روش صید در آن منطقه وجود داشت که کلر در آب می‌ریختند و ماهی‌ها بالا می‌آمدند که شنگ هم با آنها بالا می‌آمد یا روش دیگری بود که از دینام دوچرخه، سیمی به آب وارد می‌کردند و با پا زدن جریان برق در آب ایجاد می‌کردند و علاوه بر ماهی، شنگ هم تحت‌تأثیر قرار می‌گرفت. از همه مهم‌تر این که مردم به ارزش پوست آن واقفند و عمدا آن را می‌کشند.
- شنگ شاخص اکوسیستم‌های پاک است؛ اکوسیستم پاک به چه معنی است؟
منظور اکوسیستم‌هایی است که تهدیدات کمتر و امنیت نسبی برای موجودات زنده در آنها وجود دارد.
- در تحقیقات شما مستندات متاثر کننده‌ای در مورد زباله‌ها، قطع درختان و تغییر کاربری وجود دارد، اینها چه تاثیری بر زندگی شنگ به‌طور خاص دارند؟
متأسفانه گویا هرجا تفرجگاه است محل انباشت زباله نیز هست!مردم حتی با اتومبیل وارد رودخانه می‌شوند و آن را می‌شویند، به غیراز زمستان در بقیه فصول آنقدر زباله در آنجا زیاد است که خود مردم رغبت نمی‌کنند دوباره برگردند. زباله باعث شیوع و افزایش یک عده از جانوران خاص می‌شوند، حتی زباله‌هایی که ما جمع می‌کردیم شغال و گراز کیسه آن را پاره می‌کردند و از آن تغذیه می‌کردند.
افزایش جمعیت برخی گونه‌ها باعث به هم خوردن تعادل اکولوژیک و حیات گونه‌های دیگر مثل شنگ می‌شود. تجمع زباله مسلما با انواع آلودگی از جمله میکروبی و ویروسی همراه است و این آلودگی‌ها روی ماهی‌ها، خرچنگ‌ها و سایر آبزیان رودخانه که طعمه شنگ هم هستند اثر منفی می‌گذارد، حتی فلزات سنگین که وارد بافت این موجودات می‌شود و باعث کوتاه شدن عمر شنگ می‌شود.در مورد تغییر کاربری، مزارعی که در حاشیه بودند انواع سموم و کودهای شیمیایی را وارد آب رودخانه می‌کردند.
مراکز تکثیر و پرورش ماهی برای احداث ساختمان، درختان منطقه را قطع کرده‌اند و آب رودخانه را به سمت آن منحرف کرده‌اند.در قسمتی از منطقه که درختان به‌صورت انبوه در کنار هم روییده بودند، به‌صورت غیرقانونی قطع و از منطقه خارج می‌شدند، یکی از عوامل حیاتی برای شنگ پناه است و همچنین این درختان زیستگاه بسیاری از جانوران است که ممکن است طعمه شنگ باشند. قطع درخت فرسایش را زیاد می‌کند و محیط از لحاظ منظر تغییر می‌کند.
- شما در مطالعاتتان به اهمیت لانه‌سازی برای شنگ اشاره کردید، لانه‌سازی چه تاثیری در حفظ این‌گونه دارد و در دنیا تا به حال چه کارهایی در این مورد انجام شده؟
با توجه به اینکه اکنون تهدیدات زیادی در کره زمین متوجه جانوران است و فعالیت‌های انسانی عامل آن است یکی از مواردی که برای یک گونه اهمیت زیادی دارد احیای زیستگاه است، وقتی زیستگاه تحت‌تأثیر تهدیدات قرار می‌گیرد لازم است که محل امنی برای گونه فراهم شود. شنگ گونه‌ای است که در جایی که منابع آبی وجود دارد مثل تالاب و رودخانه زندگی می‌کند و ما می‌دانیم هرجا که آب هست حتما دستخوش فعالیت‌های انسانی است و شنگ هم تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد، چون جایی به غیراز لانه‌اش برای استراحت و پنهان شدن ندارد، درنتیجه لانه‌سازی یک روش برای احیای گونه است، در جهان به این موضوع در مورد شنگ خیلی اهمیت می‌دهند. شنگ بیشتر اوقات از لانه قدیمی خرگوش‌ها یا روباه استفاده می‌کند و تونل‌های آن را کامل‌تر می‌کند و سیستم پیچ در پیچ دالان‌ها را در آن ایجاد می‌کند، وقتی این شرایط از بین برود به نوعی در خطر است.
در منطقه‌ای که من کار می‌کردم یک کارخانه شن کشی قرار داشت که عمده فعالیت آن به کار بردن بلدوزر و بیل مکانیکی در کناره‌های رودخانه بود تا بستر را به هم بزند و شن بالا بیاید و بتواند ازآن بهره برداری کند، چون سوراخ لانه شنگ زیر ریشه‌های قدیمی درختان تنومند قرار دارد و معمولا 3-2 سوراخ به‌عنوان ورودی و خروجی دارند و یکی حتما به آب راه دارد، کارخانه با تراشیدن آن منطقه از ساحل رودخانه باعث بسته شدن سوراخ و تخریب لانه می‌شد، شنگ از لانه مخصوصا در دوره زادآوری استفاده می‌کند و بچه‌ها که تا یک سالگی با مادر در لانه هستند در آنجا گرفتار می‌شوند، بچه‌های شنگ نارس هستند و مانند نوزاد انسان به پرستاری نیاز دارند، در آن شرایط هیچ کاری از دست شنگ برای بچه‌ها بر نمی‌آید.
سوراخ لانه شنگ در حالت عادی قابل دیدن نیست و بین علف‌ها محصور است. چرای بیش از اندازه دام هم باعث از بین رفتن پوشش کنار رودخانه و از بین رفتن پناه برای حیوان می‌شود و بیشتر در معرض شکارچیان قرار می‌گیرد. در دنیا با یک اقدام بسیار ساده و قرار دادن چند تیرک و سیم خاردار مانع ورود دام به منطقه‌ای که لانه شنگ قرار دارد شده و گیاهان در آن محل خودبه‌خود رشد می‌کنند و این یکی از روش‌های ساده احیای لانه شنگ است.
- به چه شکلی این لانه‌ها ساخته می‌شوند؟
با توجه به مطالعاتی که شده و دوربین‌هایی به درون لانه‌ها فرستاده شده و دالان‌ها شناسایی شده‌اند به چیزی تقریبا شبیه لانه مورچه‌ها رسیده‌اند، بنابراین در جایی که شرایط لانه‌سازی از بین رفته یا می‌خواهند شنگ را به جای دیگری منتقل کنند و یا اگر قرار باشد در جایی که منقرض شده دوباره رهاسازی شود، مسلما به لانه نیاز دارد و به‌طور مثال با لوله در زمین دالان درست کرده‌اند و ورودی و خروجی آن را در نظر گرفته‌اند و این سیستم راحت قابل اجراست حتی می‌شود به جای آن با آجر چینی به‌صورت دالان به‌صورت مسقف برای شنگ لانه ساخت.
- آیا در شنرود لانه‌های شنگ تخریب شده بود؟
بله به‌علت فعالیت بیل مکانیکی و بلدوزر‌ها کاملا ساختار فیزیکی رودخانه در ساحل تغییر یافته بود و با توجه به سرگین‌های دیده شده که نشانه حضور حیوان در منطقه بود و در گذشته به وفور دیده می‌شد متأسفانه به‌دلیل تخریب کاهش یافته بود.
- جاده چه تاثیری بر زندگی این حیوان با توجه به یافته‌های شما داشت؟
ایجاد استرس و سرو صدا، آلودگی صوتی و امکان دسترسی گردشگران به منطقه که به ساحل رودخانه می‌آیندو علاوه بر به هم زدن امنیت زندگی حیوان، انواع زباله را متأسفانه در محیط رها می‌کنند. اثر جاده دربه هم زدن تعادل زندگی این حیوان کاملا مشهود است و حتی با معادلات آماری به راحتی قابل اثبات است.در قسمتی که سمت جاده بود سرگین‌های مشاهده شده حیوان بسیار کمتر از طرف مقابل آن بود.
- با توجه به اینکه با افزایش جمعیت نمی‌توان جلوی توسعه را گرفت برای حفظ محیط‌های طبیعی مثلا زیستگاه شنگ شما چه پیشنهادهایی دارید؟
اگر قبل از احداث هر چیزی ارزیابی در منطقه انجام شود آسیب‌ها کمتر می‌شود؛ مثلا در این مورد خاص تنظیم ورودی و خروجی ماهی سرا‌ها مهم است. در مراکز پرورش ماهی زمانی هم پخش دارو انجام می‌شود و این دارو‌ها از خروجی وارد محیط طبیعی می‌شود، درصورتی که باید ابتدا تصفیه و سپس وارد محیط شود.
گاهی نباید در کنار ساحل رودخانه مرکز پرورش ماهی داشته باشیم؛ مثلا در آنجا ماهی قزل آلای خال قرمز وجود دارد که در ایران در حال انقراض است و در این مراکز ماهی قزل آلای رنگین کمان پرورش می‌دهند که با آن رقابت می‌کند و این باعث ورود یک گونه غیربومی از طریق خروجی ماهی سرا به منطقه و در خطر قرار گرفتن گونه بومی می‌شود.
درست است که ما به توسعه نیاز داریم اما مثلا در زمینه دفع آفات در زمین‌های کشاورزی در دنیا روش‌های شناخته شده‌ای وجود دارد؛ که براساس آنها کمتر به محیط طبیعی آسیب وارد می‌شود. همچنین آموزش نقش بسیار مهمی در حفاظت دارد.
