زبان مادران، زبان فرزندان

یونسکو روز ۲۱ فوریه را روز حمایت از زبان مادری نامگذاری کرده است.

زبان مادری را گاهی نخستین زبانی به شمار می‌آورند که کودکان می‌آموزند. این تعریف مورد مناقشه است؛ کودکان مهاجر و کودکان قوم‌هایی که در اقلیت به دنیا می‌آیند، الزاما زبان مادرانشان را یاد نمی‌گیرند، یا به اندازه زبان کشور میزبان و قوم حاکم، بر آن تسلط ندارند. به همین دلیل بسیاری منظور از زبان مادری را زبان بومی یا زبان والدین می‌دانند و حمایت از آن و فراهم کردن امکانات آموختنش را، به ویژه برای مهاجران و اقلیت‌های قومی، گامی مهم در حفاظت از تنوع زبان‌ها به شمار می‌آورند.

تهدیدهای زبان مادری

از میان رفتن قبیله‌ها و قوم‌های کوچک بر اثر از میان رفتن زیستگاه‌های طبیعی، یا کوچ دادن آنها به حاشیه شهرهای بزرگ و اردوگاه‌ها، یکی از تهدیدهای زبان مادری است. در چند دهه گذشته بسیاری از قبیله‌های جنگل‌نشین به این شکل زبان و هویت قومی‌شان را از دست داده‌اند. جنگ‌های داخلی و مهاجرت وسیع قوم‌های مغلوب به کشورهای همسایه نیز از دیگر دلیل‌های فراموش شدن بعضی از زبان‌ها هستند. 

عصر مدرن و تغییراتی که در ساختار سنتی زندگی بشر پدید آمده، عرصه زندگی گروه‌های کوچک را تنگ کرده و باعث گسترش و تسلط چند زبان در میان اکثریت جامعه جهانی شده است. زبان‌های شفاهی که تعدادشان حدود ۱۲۰۰ زبان تخمین زده می‌شود، بیشتر در معرض خطر نابودی قرار دارند. بخش عمده این زبان‌ها متعلق به مردم قاره آفریقاست که به ۲ هزار زبان سخن می‌گویند. 

نیمی از زبان‌ها از یاد می‌روند

مطابق برآورد یونسکو، از حدود ۶ هزار زبانی که در جهان شناخته شده است، بیش از سه هزار زبان در حال نابودی هستند. این زبان‌ها هم اکنون نیز توسط گروه‌های بسیار کوچکی به کار برده می‌شوند و تقریبا هیچکدام شانسی برای بقا ندارند. ۹۶ درصد از زبان‌ها تنها در بین ۴ درصد از جمعیت جهان رواج دارند.

 در جزایر پاپوآ گینه نو، در اقیانوس آرام، بیش از ۸۰۰ زبان وجود دارد که بعضی از آنها متعلق به جمعیتی کمتر از ۲۰۰ نفر هستند. تعداد کل ساکنان این جزایر به هفت میلیون نفر نمی‌رسد. 

یونسکو بر این باور است که باید تلاش کرد تا زبان‌هایی که گسترش زیادی ندارند در کنار زبان‌های فراگیر شانس ادامه حیات داشته باشند. چنین تلاشی با توجه به نقش زبان در شکل گیری شخصیت فردی و هویت فرهنگی قوم‌ها و ملیت‌ها می‌تواند فرهنگ جهانی را شکوفاتر کند.

به گزارش دویچه‌وله، یکی از برنامه‌های یونسکو که کشورهای عضو اتحادیه اروپا نیز کمابیش از آن حمایت می‌کنند، فراهم کردن شرایط فراگیری زبان مادری برای کودکان مهاجر است.

اینترنت و حکومت چند زبان

اینترنت مهم‌ترین وسیله ارتباطی عصر حاضر به شمار می‌رود و نقش آن در از میان برداشتن مرزها و نزدیک کردن انسان‌ها بسیار ستایش شده است. با این همه، این جهان مجازی نه تنها بازتاب تنوع زبانی بشر نیست، که با شتابی روزافزون به انحصار چند زبان درمی‌آید. نزدیک به هفتاد درصد از سایت‌های اینترنتی جهان به زبان انگلیسی هستند. سهم زبان آلمانی در سایت‌های اینترنت ۶ درصد است که با همین میزان در رده دوم قرار دارد. زبان‌های فرانسوی، ژاپنی و اسپانیایی سه در صد از فضای اینترنت را به خود اختصاص داده‌اند. بنابر اطلاعات یونسکو ۹۰ درصد از زبان‌های جهان اصلا در اینترنت حضور ندارند.

قوم‌های ایرانی و زبان مادری 

در ایران قوم‌های گوناگونی زندگی می‌کنند که هر یک زبان و فرهنگ خاص خود را دارند. حق آموزش زبان مادری برای قوم‌های مختلف این کشور ظاهرا به رسمیت شناخته شده، اما این کار از حمایت کافی و موثر دولت برخوردار نیست. 

در اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ضمن تاکید بر این که زبان و خط رسمی کشور فارسی است و کتابهای درسی باید به این زبان باشد، آمده است «ولی استفاده از زبانهای محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‏های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.» گرچه در بسیاری از استان‌ها رادیو و تلویزیون برنامه‌هایی نیز به زبان محلی پخش می‌کند، به آموزش این زبان‌ها در مدرسه توجه جدی نمی‌شود. 

قانون، استفاده از زبان مادری را «آزاد» می‌داند، اما نهادهای آموزشی را موظف نمی‌کند که امکانات فراگیری این زبان‌ها را فراهم آورند. ظاهرا سیاست‌های موجود در بهترین حالت به ترویج زبان شفاهی قوم‌های مختلف کمک می‌کند. محرومیت از تحصیل به زبان مادری بسیاری از کودکان را به ویژه در دوران دبستان با مشکلات فراوانی روبرو می‌سازد. افزون بر این همانطور که کارشناسان یونسکو نیز می‌گویند، زبان‌های شفاهی بیش از زبان‌های مکتوب با خطر نابودی روبرو هستند.