چه کسی داستان ساعت فاجعه را روی پرده بزرگ خواهد انداخت

همشهری آنلاین، سعید مروتی: طبیعی است که در سال‌های قبل از انقلاب و در روزگاری که از کودتا به‌عنوان قیام ملی ۲۸مرداد نام برده می‌شد، فیلمی درباره این رخداد مهم تاریخ معاصر ساخته نشده باشد. پس از پیروزی انقلاب، درباره بسیاری از موضوعات تاریخی که پیش از آن امکان پرداختن به آن وجود نداشت، فیلم ساخته شد؛ مثلا درباره نهضت جنگل، چند فیلم سینمایی در دهه 60، جلوی دوربین رفت. «میرزا کوچک خان» و «سردار جنگل» هر دو از ساخته‌های امیر قویدل در سال۱۳۶۲ در این زمینه هستند. چند سال بعد حسن هدایت «پیک جنگل» را کارگردانی کرد و مهم‌ترین اثر داستانی درباره این رخداد هم سریال «کوچک جنگلی» است که ابتدا ناصر تقوایی آن را کلید زد، ولی سریال متوقف شد و در نهایت بهروز افخمی آن را ساخت. موضع سینمای ایران در این سال‌ها نسبت به کودتای ۲۸ مرداد، معمولا سکوت بود؛ هرچند می‌شود فیلم‌هایی را سراغ گرفت که در آن به تبعات کودتا پرداخته شده است. فیلم‌هایی چون «گزارش یک قتل» ساخته محمدعلی نجفی و «میهمانی خصوصی» به کارگردانی حسن هدایت، جزو آثاری هستند که رد و سایه ۲۸مرداد۱۳۳۲ در آنها قابل مشاهده است‌. در دهه70 هم حمید رخشانی فیلم «اعاده امنیت» را کارگردانی کرد که وقایعش در سال‌های کودتا می‌گذشت. نمونه متاخر چنین رویکردی به کودتای ۲۸مرداد هم «خائن‌کشی» ساخته مسعود کیمیایی است که پس از نمایش در چهلمین جشنواره فیلم فجر، قرار است به‌زودی نسخه مینی‌سریالش وارد شبکه نمایش خانگی شود.

خیانت حزب توده

محمدعلی نجفی در فیلم «گزارش یک قتل» مشخصا به کودتا نپرداخته و بر ماجرای انتقام یک افسر توده‌ای متمرکز شده که پس از سال‌ها ماندن در زندان، قصد انتقام از یکی از سران سابق حزب را دارد. کارگردان در یک سکانس که به لحاظ لحن و حال و هوا، ارتباطی هم با بقیه فیلم ندارد، سراغ سال۳۲ و کودتای ۲۸مرداد می‌رود؛ سکانسی مفصل که در آن حمله اراذل و اوباش به مردم و مبارزان به تصویر کشیده شده است و زمان اکران، تماشاگران را سر ذوق ‌آورد، ولی منتقدان آن را به لحاظ پرداخت، شبیه فیلمفارسی نامیدند.

روزهای پس از کودتا

در «میهمانی خصوصی» حسن هدایت، داستان «قرعه برای مرگ» نوشته واهه کاچا را بر فضای پس از کودتا منطبق کرده است. میهمانی خصوصی در روزهای پس از کودتا روایت می‌شود. ماجرای 3توده‌ای فراری که وارد خانه‌ای می‌شوند که در آن تعدادی صاحب‌منصب حکومتی حضور دارند. حضور توده‌ای‌ها باعث می‌شود نقاب از چهره مهمانان برداشته شود و از سوی دیگر سربازان هم که در حال تفتیش محله هستند، وارد خانه می‌شوند. در میهمانی خصوصی تا حدودی تأثیرات کودتا و بازتاب‌های ۲۸ مرداد قابل مشاهده است.‌

حکم تیر

مسعود کیمیایی، بارها در گفت‌وگوهایش به خاطرات دوران کودکی خود از وقایع ابتدای دهه 30اشاره کرده است؛ روایت‌هایی از 30تیر تا ۲۸مرداد که تأثیراتش را می‌شود در چند فیلم کیمیایی مشاهده کرد. مثل ترانه فیلم «حکم» که به میدان بهارستان و نفت و خون و زنده‌باد و مرده‌بادهای مرداد ملتهب سال۳۲ اشاره دارد. در فیلم «جرم» از زبان جمشید مشایخی اشاره‌ای به مصدق می‌شود. «خائن کشی» آخرین ساخته کیمیایی مشخصا در دوران مصدق رخ می‌دهد. فیلم در بستری تاریخی روایتی متفاوت و در عین حال نزدیک به جهان فیلمساز را ارائه می‌دهد و نخستین فیلم سینمای ایران است که در آن دکتر مصدق به‌عنوان یکی از کاراکترها با بازی فرهاد آئیش حضور دارد.‌