همشهری آنلاین-معصومه اصغری: حاج میرزا حسین کمپانی از جرگه آن تاجرانی نبود که تنها به پشتوانه سرمایه‌شان احترام داشته باشند. امانت و مردمداری او نقل مردم کوچه و بازار بود. برگ‌های تاریخ معاصر می‌گویند او یک تنه منشأ خدمات زیادی در زمان خود بوده است. این تاجر بزرگ ثروتش را وقف مشروطه‌خواهان کرد و آنقدر در این راه اصرار ورزید که فرمان مشروطیت از پله‌های ورودی هشتی و سرسرای خانه او برای تجار و بازاریان خوانده شد. حالا بیش از یک قرن از آن روز می‌گذرد. خانه امین‌الضرب معروف هنوز در خیابان امیرکبیر و ابتدای خیابان ایران نفس می‌کشد. دیگر مثل آن روزها به سادگی نمی‌توان درهای این خانه را گشود. میراث‌داران خانه در این سال‌ها کمتر میزبان اهالی و خبرنگاران بوده‌اند و همین حال و هوایی رازآلود به اندرونی خانه امین الضرب می‌دهد. تهران‌شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی می‌گویند این خانه تنها به ثبت میراث فرهنگی رسیده است و با توجه به قدمت ۱۶۰ ساله‌اش اگر به آن رسیدگی جدی نشود ممکن است به سرنوشت خانه‌های تاریخی در آستانه فروپاشی تهران قدیم در منطقه‌مان بپیوندد.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
اندر احوالات صاحب خانه
نقل قول‌های تاریخی متعددی از میرزا حسین خان کمپانی معروف به امین الضرب وجود دارد. نام او در چند کتاب تاریخی برده شده است. پدرش سرپرست ضرابخانه دربار قاجار بود و پس از او خود نیز در این فن مهارت پیدا کرد. مشهور است که میرزا حسین خان در سن ۱۶ سالگی وارد دنیای تجارت شده و دمی از تکاپو نمی‌نشسته است. کارنامه درخشان میرزا حسین خان کمپانی نشان می‌دهد که او از ثروت و اعتمادی که در اختیار داشته تنها به دنبال سود و منفعت شخصی نبوده است. ایجاد خط‌آهن بین محمدآباد و آمل، ساخت نخستین کارخانه برق تهران و آوردن روشنایی به خانه تهرانی‌ها، راه‌اندازی کارخانه بلورسازی، تأسیس کارخانه چینی‌سازی تهران، ایجاد کارخانه ابریشم‌بافی، ایجاد کارگاه‌های ابریشم‌تابی، بنای کاروانسرای حسن‌آباد در میانه راه تهران و قم، پیشنهاد تأسیس نخستین بانک و نخستین کارخانه ذوب‌آهن فقط بخشی از خدمات این تاجر اواسط دوره قاجار بوده است.
خرید گندم و مهار قحطی
تهران قدیم روزگار قحطی فراوان به خود دیده است. اما قحطی سال ۱۲۸۸ یکی از سنگین‌ترین آنها بوده است. در آن روزگار خشکسالی به شهرها غالب شده بود. کشاورزان خسران زیاد دیده بودند و گندم حکم طلا پیدا کرده بود. کسی اگر خرده نان و خوراکی داشت پنهانی از بیم دزدیده شدنش آن را در هفت پستو به دهان می‌گذاشت. در چنین اوضاع و احوالی کک ثروتمندان، درباریان و منتصبان آنها نمی‌گزید. آنها مثل همیشه با شکم‌های سیر نظاره‌گر این وضع بودند. تا اینکه میرزا حسین خان امین‌الضرب دوباره ثروتش را در راه مردم به کار گرفت. در کتاب‌های تاریخی معاصر آمده است که او به سرعت با کشاورزان مازندرانی به توافق رسید و مقادیر بسیار زیادی گندم از آنها خریداری کرد. برای آنکه این بار زودتر به تهران برسد هزینه‌ای مضاعف پرداخت و با ورود این محموله گندم مردم یک شهر از گرسنگی و مرگ حتمی نجات پیدا کردند.
سید جمال‌الدین اسدآبادی مهمان این خانه بود
می‌گویند همیشه بساط سفره‌های اطعام و روضه‌خوانی و جشن‌های ملی و مذهبی در خانه امین‌الضرب به پا بوده است. ایوان و سرسرا و حوضخانه و عمارت‌های این خانه پاخور شخصیت‌های بزرگ سیاسی و تاریخی بوده است. سید جمال‌الدین اسدآبادی به دعوت ناصرالدین شاه به کشور بازگشت اما در خانه میرزا حسین خان امین‌الضرب اقامت کرد. می‌گویند میرزا حسین با زبان‌های مختلفی آشنا بوده است و در طول دو ماه عربی را هم نزد سید جمال‌الدین اسدآبادی می‌آموزد. او تحت‌تأثیر اندیشه‌های اسلام‌گرایانه شیخ قرار می‌گیرد و بیش از پیش در راه حق مبارزه می‌کند. بعد از صادر شدن فرمان مشروطیت او از سوی تجار بازار تهران نماینده مجلس می‌شود تا منافع بیشتری را نصیب مشروطه‌خواهان کند.
تنها ثبت کافی نیست
هیچ یک از میراث‌داران خانه امین‌الضرب که حالا همه آنها را با عنوان خاندان بزرگ مهدوی می‌شناسند راضی به گفت‌وگو درباره خانه و وضع دقیق آن نمی‌شوند. این خانه به جا مانده از نخستین کارآفرین عمده تهران فقط در سال ۸۲ به ثبت فهرست آثار ملی میراث فرهنگی کشور رسیده است و دیگر هیچ. در این سال‌ها البته تا دلتان بخواهد شاهد اتفاق‌های ناگوار در این ملک و عمارت قدیمی بوده‌ایم. دو سال و نیم پیش بود که اهالی محله ایران شاهد تغییراتی در کاربری این خانه قدیمی شدند. در دیوار بلند شرقی این بنا ۸ باب مغازه تجاری ساخته شد. حالا این فروشگاه‌های مدرن که به جمع مغازه‌های راسته و اتحادیه لوازم خانگی‌فروشان امین حضور پیوسته‌اند با کرکره‌های برقی نقره‌ای رنگ‌شان وصله ناجورخانه امین‌الضرب شده‌اند.
هیچ‌کس نمی‌داند صاحبان این فروشگاه‌ها با کدام مجوز و به پشتیبانی کدام نهاد دولتی اقدام به این کار کرده‌اند. طبق قانون هرنوع دخل و تصرف و تغییر کاربری در املاکی که در فهرست بافت تاریخی قرار دارند و به ثبت میراث فرهنگی رسیده‌اند تخلف محسوب شده و پیگرد قانونی دارد. به نظر می‌رسد ادامه این روند سرنوشتی مانند خانه اتحادیه را نصیب خانه امین الضرب کند. این خانه باغ قدیمی که در خیابان لاله‌زار قرار دارد هنوز در اختیار اعضای خاندان اتحادیه است و تا کاربری تجاری پیدا کردن فاصله زیادی ندارد.
سید احمد محیط طباطبایی، مدرس دانشگاه، در این‌باره می‌گوید: «خانه امین‌الضرب ارزش تاریخی بسیاری دارد چرا که معماری دوره قاجار در آن به خوبی نمایان است و از طرفی این مکان محل سکونت یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار تاریخی بوده است. این خانه از عمارت‌های مختلف تشکیل شده است که ساختمان اصلی آن محل سکونت امین‌الضرب و ساختمان‌های دیگر محل اسکان خدمه و خانه ورثه و فرزندان ایشان بوده است. »
این تهران‌شناس می‌گوید تا به حال چند بار زمزمه‌های خرید این خانه توسط نهادهای دولتی به گوش رسیده اما این اقدام بدون نتیجه مانده است: «سال ۱۳۷۰ شرکت توسعه فضاهای فرهنگی خواهان خریداری این عمارت شد اما میراث‌داران و خاندان مهدوی در این زمینه همکاری کافی را نداشتند. به تازگی زمزمه‌های خرید این خانه از سوی شهرداری تهران به گوش می‌رسد. همان طور که بارها گفته شده این بنا ارزش تاریخی زیادی دارد و رویدادهای تاریخی آن در کنار گنجینه نسخ خطی امین‌الضرب و وسایل به جا مانده از او باید با تغییر کاربری خانه از مسکونی به خانه‌موزه حفظ و حراست شوند.»
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۲ در تاریخ ۱۳۹۳/۰۷/۱۲
نظر شما