طراح فرهنگسرای سلامت و مدیر ستاد شهر سالم در سال‌های 83 تا 84 از فروردین 85 مدیر کل اداره سلامت شهرداری تهران است. هرچند درآن روزها هنوز طرح جامعه ایمن در تهران به اجرا درنیامده بود اما نگاه شهروند مدارانه مدیریت شهری خیلی زود شهر ایمن را به تهران آورد. نگاه عباس استاد تقی زاده در این مورد را می‌خوانید.
- طرح شهر سالم در دهه 70 در تهران شکل گرفت و پس از چند سال مسکوت ماند. اما به‌نظر می‌رسد در دو سه سال اخیر شهرداری دوباره این طرح را جدی گرفته است.
این طرح سال 72 تا 76 در محله 13 آبان اجرا شد اما متأسفانه نتوانستیم از تجربیات آن به صورت مطلوب استفاده کنیم. سال 83 مجددا رویکرد سلامت شهری در شهرداری شکل گرفت و در نخستین قدم تدوین سند راهبردی سلامت شهر تهران به‌عنوان یک کار علمی‌و پایه‌ای مد نظر قرار گرفت. در دوره دکتر قالیباف رویکرد محله محوری و شهروند مداری در شهرداری ایجاد شده است که این رویکرد با طرح شهر سالم همخوانی دارد.
- اگر اشتباه نکنم شهرداری تهران نخستین جایی بود که پروژه شهر سالم را اجرا کرد.
بحث شهر سالم در یکی از کنفرانس‌های جهانی از سوی سازمان جهانی بهداشت مطرح شد و مورد توجه اعضا قرار گرفت و برای نخستین بار هم در تهران اجرا شد. البته این پروژه هم مثل هر پروژه خارجی دیگری که به ایران می‌آید، بومی‌سازی و با شیوه مدیریت ایرانی منطبق شد. البته ما با این مفهوم چندان بیگانه نبودیم. در فرهنگ ما، قرآن و احادیث اسلامی‌مفهوم شهر سالم به نوعی مورد اشاره قرار گرفته است. « بلد امین» و «مدینه فاضله» به نوعی به همین مفهوم اشاره می‌کند.
- با این اوصاف این کم‌کاری کارشناسان ما بوده است که موجب شده باز‌تعریف مفاهیمی‌که داشته‌ایم را به‌عنوان یک مفهوم جدید بپذیریم.
این‌طور هم می‌شود تعبیر کرد. ببینید الان 3 دهه است که در دنیا بین بهداشت و سلامت تفاوت قائل شده‌اند درحالی‌که پیامبر اکرم(ص) 1400 سال پیش این تفاوت را قائل بوده‌اند و در سخنانشان هرجا منظورشان بهداشت بوده، گفته‌اند نظافة ولی هرجا منظورشان سلامت بوده از کلمات صحة و یا عافیة استفاده کرده‌اند.
- شما اشاره کردید که سابقه طرح شهر سالم در تهران به سال 1372 برمی‌گردد، اما هنوز تهران با یک شهر سالم فاصله زیادی دارد. این مسئله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
از سال 72 که شهرداری تهران در حوزه سلامت فعالیت دارد، این فعالیت‌ها موفق بوده است و گزارش‌های بین‌المللی مؤید این ادعاست. بر اساس گزارش سایت سازمان جهانی بهداشت، پروژه شهر سالم تهران یکی از موفق‌ترین پروژه‌های دنیا در این زمینه محسوب می‌شود اما قبول دارم که با توجه به فعالیت‌هایمان هنوز جایگاه ما در سطح دنیا مناسب نیست و به‌عنوان مثال مرکز سلامت شهری در یکی از شهرهای ژاپن است درحالی‌که ما این قابلیت را داریم که این مرکز در تهران باشد.
- اما منظور من فقط از نظر مناسبات سازمانی و اداری نیست، منظور فاصله‌ای است که تهران با توجه به شاخص‌ها و فاکتورهای یک شهر سالم، با چنین مکانی دارد.
بر اساس معیارهای سازمان جهانی بهداشت برای شهر یا محله سالم 32 شاخص وجود دارد که تعداد اندکی به مسائل بهداشتی مربوط است و بقیه به مسائل اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی مربوط می‌شود. در این میان حتی تعداد درخواست‌ها یا سؤال‌های مسئولان شهر مانند اعضای شورای شهر از ارگان‌های مرتبط مثل شهرداری در حوزه سلامت به‌عنوان یک شاخص شهر سالم ارزیابی می‌شود. خوب حالا ببینید در این مدت آیا چنین مسائلی اصلا از اولویت‌های مسئولان بوده است؟
- پس قبول دارید که از سال 72 که بحث شهر سالم پیش آمده بالاخره کم‌کاری‌هایی بوده یا دست کم سرعت کار مناسب نبوده وگرنه الان باید تهران در وضعیت بسیار مناسب‌تری می‌بود؟
قبول کنید که بیش از 90 درصد فعالیت‌های شهرداری واقعا در حوزه سلامت است. فعالیت‌های شهرسازی یعنی ایمن‌سازی شهر و از بین بردن بافت‌های فرسوده. در حوزه حمل‌ونقل شهری هدف ما تسهیل تردد شهروندان و کاهش فشار روانی بر آن‌‌ها و همچنین کاهش آلودگی هواست. خدمات شهری هم که کاملاً مرتبط با مقوله سلامت است. ذکر این نمونه‌ها مشخص می‌کند که بیشترین فعالیت‌های شهرداری مرتبط با مسئله سلامت است و مسئولان شهرداری در این سال‌ها بیکار نبوده‌اند. اما حالا مهم‌ترین وظیفه ما در اداره کل سلامت شهرداری تهران این است که رویکرد مبتنی بر سلامت را در شهرداری و در میان مسئولان شهر ایجاد کنیم.
- و این رویکرد مبتنی بر سلامت دقیقا چه معنایی دارد؟
یعنی هر مسئولی در هر جایگاهی که هست برای هر تصمیم‌گیری و کاری که قرار است انجام دهد، نگاهی هم به مقوله سلامت شهروندان داشته باشد. مثلاً اگر قرار است جایی در اطراف تهران یک کارخانه سیمان احداث شود من به‌عنوان یک مسئول که قرار است مجوز احداث این کارخانه را صادر کنم، جهت وزش باد را در نظر بگیرم تا گرد سیمان سلامت شهروندان را به خطر نیندازد.
- آقای دکتر! با وجود تمام توضیحات شما، من هنوز هم جواب سؤالم را نگرفته‌ام. با توجه به معیارهای شهر سالم شما وضعیت تهران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
خوب این شاخص‌ها هنوز به صورت کلان مورد ارزیابی قرار نگرفته‌اند، اما به‌طور کلی می‌توانم بگویم که در شاخص‌های بهداشتی مثل میزان مرگ و میر کودکان و برنامه‌های واکسیناسیون وضعیت تهران خیلی خوب است اما از نظر وضعیت روحی و همچنین حوادث در وضعیت مناسبی نیستیم.
- گاهی فهرستی از شهرهای مختلف جهان برحسب ایده‌آل بودن شرایط زندگی در این شهر‌ها و وجود شرایط اجتماعی و رفاهی مناسب منتشر می‌شود و معمولاً هم تهران در انتهای این قبیل فهرست‌ها جای دارد. وضعیت نامناسبی که به آن اشاره می‌کنید در چنین رتبهبندیهایی تأثیرگذار است؟
من اصولاً با چنین مقایسه‌ها و رتبهبندیهایی موافق نیستم. ببینید شما می‌توانید بر اساس یکسری معیار‌ها تهران را با یک شهر همتراز دیگر مقایسه کنید، اما نمی‌توانید به صورت مطلق بگویید که فلان شهر برای زندگی نامناسب است.
- خوب در چنین رتبهبندیهایی هم مسلماً آن شاخص‌هایی که مد نظر شماست لحاظ می‌شود و مقایسه بر اساس شاخص‌ها و معیارهای مشخصی انجام می‌شود.
بله. اما به این نکته هم توجه کنید که موقعیت جغرافیایی تهران به گونه‌ای است که این شهر تقریباً در دره واقع شده و همین مسئله عاملی برای افزایش آلودگی هواست؛ ضمن اینکه هنگامی‌که شهر تهران ایجاد شد به این وسعت نبوده است و همزمان با توسعه بی‌رویه این شهر مشکلات هم بروز کرده‌اند. بنابراین قبول ندارم که تهران برای زندگی نامناسب است و یا در این زمینه کم‌کاری شده است چون به هرحال این شهر هم مشکلات خاص خودش را دارد و تمام ارگان‌های ذی‌ربط از وزارت بهداشت گرفته تا شهرداری و بهزیستی و... در رفع مشکلات تلاش می‌کنند.
- اما الان در بسیاری از کشور‌های پیشرفته دنیا بحث مدیریت واحد شهری مطرح است و شهرداری‌ها در واقع مانند یک دولت کوچک عمل می‌کنند و ارائه خدمات مورد نیاز شهروندان را بر عهده دارند. در این رویکرد ارائه خدمات بهداشتی اصلاً از وظایف شهرداری به شمار می‌رود؟
بله. مدیریت واحد شهری در برنامه سوم و چهارم توسعه ما هم پیش‌بینی شده است و بر این اساس مدیریت بهداشت شهری باید از وزارت بهداشت به شهرداری منتقل شود که عملی منطقی است چون دولت باید در سیاستگذاری‌های کلان وارد شود و وظایف نظارتی داشته باشد و تصدیگری و مدیریت شهر را به شهرداری‌ها بسپارد.
