به گزارش همشهری آنلاین، آن زمان محله‌های کنونی منطقه هنوز بخشی از شهر نبودند و فاصله زیادی با حصار تهران داشتند. علاوه بر این خانه‌های کاهگلی و معماری‌های قاجاری، بناهای تاریخی دیگری هم در منطقه ۱۸ وجود دارد. نمونه‌اش قلعه تاریخی فیروزبهرام که دیرینگی آن پهلو به پهلوی ری باستان می‌زند. این بناهای تاریخی سال‌ها است که با بی‌مهری روبه‌رو هستند و زمان، به فرسایش آنها دامن می‌زند. وجه مشترک تمام این بناهای تاریخی در منطقه ما، رها شدگی و بی‌توجهی به آنهاست. حالا فرصتی است تا حتماً کمی بیشتر به این هویت تاریخی منطقه‌مان توجه کنیم و حداقل برای یک بار به دیدن آنها برویم.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
قلعه فیروز بهرام
ردپای ساسانیان در منطقه
روستای فیروزبهرام یکی از روستاهای باستانی شهر تهران است که قدمت آن را به دوره ساسانیان نسبت داده‌اند. در کتاب‌های تاریخی معتبری از جمله تاریخ طبری و آثار حمدالله مستوفی، این روستا از روستاهای‌آباد ری باستان معرفی شده است؛ حتی‌آبادتر از طهران آن سال‌ها. از تپه باستانی فیروزبهرام تنها نامی باقی مانده است؛ چرا که این تپه بر اساس کاوش‌های مختلف باستان‌شناسی از بین رفته است. در این کاوش‌ها بقایای ۲ برج دیده‌بانی قلعه فیروزبهرام و یک آب انبار قدیمی کشف شده است.
بقایای قلعه باستانی فیروزبهرام به حال خود رها شده است و نبود یک مدیریت متخصص در زمینه میراث فرهنگی در منطقه، این قلعه را مثل بسیاری دیگر از بناهای تاریخی دیگر منطقه تهدید می‌کند. نبرد گروهی از خوارج با سپاه عبدالملک مروان در فیروز بهرام یکی از اتفاق‌های مهم تاریخی رخ داده در این روستای منطقه است. قلعه فیروزبهرام و بقایای به جا مانده از آن می‌تواند روایتگر بخشی از تاریخ کشور و به‌خصوص شهر تهران باشد، به این شرط که به آن پرداخته شود.
یخچال ترشنبه
بزرگ‌ترین یخچال پایتخت
یخچال ترشنبه بزرگ‌ترین یخچال قدیمی شهر تهران است. این ساختمان کله قندی شکل و سفید تنها یخچال باقی مانده از دوران قاجار در روستای قدیمی ترشنبه و نقاط دیگر منطقه ماست و به مدد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بازسازی شده است. این یخچال مربوط به دوره قاجار، در کنار یخچال‌های دیگری که در این روستا وجود داشت کار یخ‌رسانی به روستاهای دیگر را هم انجام می‌داد؛ یخ‌هایی که در یخچال ترشنبه درست می‌شد بیش از مقدار مصرف روزانه مردم روستا بود و برای همین هم یخ‌های اضافی به بیرون از روستا و نقاطی مثل چهارراه یافت‌آباد و قهوه‌خانه کنونی و جاهای دیگر برده می‌شد و به فروش می‌رسید.
وجود این یخچال‌ها، شغل عمده مردم این روستا را فروش یخ رقم زده بود. تکه‌های بزرگ و سرد یخ توسط گاری حمل می‌شدند. یخچال ترشنبه با وجود بازسازی شدن، این روزها متروکه است و کسی حالی از او نمی‌پرسد. برنامه‌ریزی‌های مناسب گردشگری در منطقه می‌تواند به رونق روستای ترشنبه به واسطه وجود این یخچال تاریخی هم کمک کند. یخچال ترشنبه با کمی رسیدگی می‌تواند مقصد گردشگران شهر تهران باشد.
بقعه امامزاده زید(ع)
گنبد فیروزه‌ای تاریخی
امامزاده زید(ع) یکی از نوادگان امام زین‌العابدین(ع) است که در مسیر جاده ساوه واقع شده است. این امامزاده علاوه بر بقعه متبرکه، آرامستانی هم در حیاط خود دارد. بقعه امامزاده زید(ع) یکی از بناهای تاریخی منطقه ماست که دیدن کاشیکاری‌ها و گنبد فیروزه‌ای آن از نزدیک خالی از لطف نیست. متولی این امامزاده روحانی معتمد منطقه ما، حاج آقا ناصحی است که درست در همسایگی این امامزاده حوزه علمیه‌ای دایر کرده است.
محوطه این بنای مذهبی تاریخی در منطقه با درخت‌ها و نیمکت‌هایی که دارد، محلی برای تردد هر روزه اهالی محله وصفنارد است. این بنای تاریخی در حال حاضر در دست بازسازی است و ورودی و محوطه آن در حال نو شدن. محل دسترسی به این امامزاده از ضلع شرقی آن امکان‌پذیر است. برای رفتن به این زیارتگاه دنج و خلوت در منطقه ۱۸ باید به بزرگراه آیت‌الله سعیدی، جاده ساوه مراجعه کنید و قبل از پل زیرگذر به سمت دسترسی محلی بروید.
زورخانه مسلم بن عقیل(ع)
حمامی که زورخانه شد
محله یافت‌آباد محله‌ای است با فضاهای تاریخی مختلف که اغلب آنها رو به زوال و نابودی رفته‌اند. یکی از معدود بناهای تاریخی به جا مانده در این محله، زورخانه مسلم بن عقیل(ع) است. این زورخانه در حال حاضر در بنایی دایر شده است که در دوره قاجار کاربری متفاوت‌تری داشت؛ حمام قجری. هرچند دیگر نامی از حمام قجری در میان نیست و همه آن را به نام زورخانه مسلم بن عقیل می‌شناسند، اما این ساختمان همان ساختمان حمام قدیمی محله یافت‌آباد است.
در بازسازی این حمام قدیمی طراحی ویژه آن تغییری نکرده است. هنوز هم می‌توان رد خزینه و سکوهای تعویض لباس و... را در این بنای تاریخی پیدا کرد. زورخانه مسلم بن عقیل(ع) از سال ۱۳۹۱ در محل حمام قدیمی یافت‌آباد دایر شد و از آن زمان، پای خیلی از اهالی ورزش باستانی را به این محله کشانده است. به هر حال این تغییر کاربری باعث شده حمام قاجاری این محله از خطر تخریب و ویرانی دور نگه داشته شود.
خانه کدخدا
از روستا و کدخدا خبری نیست
خانه کدخدا هنوز هم وجود دارد، هرچند کدخدای روستای یافت‌آباد سال‌هاست که از دنیا رفته و حتی روستای یافت‌آباد، این روزها بخشی از وسعت شهر را تشکیل می‌دهد و دیگر روستا نیست. خانه کاهگلی کدخدا، در محله یافت‌آباد از تک و توک بازمانده‌های خانه‌های قدیمی در این محله است. یکی از دلایل پابرجا بودن این خانه شاید صاحب مکنت بودن صاحب آن و استفاده از مصالح مرغوب‌تر بوده باشد. با این حال بعد از گذشت بیش از ۱۰۰ سال از عمر این خانه، سقف کاهگلی و رو به ویرانی این خانه، بالای سر مهاجران قرار گرفته است.
کسی در محله یافت‌آباد دغدغه نگهداری از این خانه‌ها را ندارد و تنها چیزی که به آن فکر می‌شود اجاره بهای ناچیزی است که بابت آن دریافت می‌شود. دیوارهای خانه‌های کاهگلی یافت‌آباد در حال فرو ریختن است و طبله کرده. خانه‌های کاهگلی یافت‌آباد که روزی خانه‌ای اعیانی بوده و برای خودش برو بیایی داشته این سال‌ها مخروبه‌هایی است برای اسکان مهاجران احتمالاً غیرقانونی ساکن در منطقه.
کوره‌های آجرپزی
کوره‌های سرد شده
شهرک گلدسته هم یکی از قدیمی‌ترین محله‌های منطقه است. آنچه در این شهرک بیش از هر چیز دیگری به چشم می‌آید، کوره‌های آجرپزی است که بنای دودکش‌های بلند آن از فرسنگ‌ها آن طرف‌تر خودنمایی می‌کنند. این کوره‌های آجرپزی و معماری خاص آنها، این روزها اغلب متروکه شده و دیگر از آنها استفاده‌ای نمی‌شود. علاوه بر این، با ورود تجهیزات و امکانات امروزی در صنعت آجرپزی، استفاده از دودکش‌های بلند در ساختمان کوره‌ها هم دیگر از مد افتاده و با از بین رفتن آخرین بازمانده‌های دودکش‌های سر به فلک کشیده آن، دیگر خبری از مهم‌ترین نماد کوره‌های آجرپزی باقی نمی‌ماند.
آنچه این کوره‌ها و به‌خصوص برج‌های هدایت‌کننده دود آتش را دیدنی می‌کند این است که برج‌هایی با ارتفاع بیش از ۲۰ متر، به وسیله دست و با کمترین امکانات ساخته می‌شدند. ارتفاع زیاد این برج‌ها می‌طلبید که آنها را بسیار مقاوم در برابر بادهای شدید بسازند. معماری این برج‌های بلند و باریک اغلب با ظرافت‌هایی هم همراه بوده است. نمونه‌اش اشکال هندسی‌ای که به کمک آجر روی بدنه برج خودنمایی می‌کرده است.
گپی کوتاه با یکی از قدیمی‌ترین اهالی یافت‌آباد
دغدغه؛ نگهداری از تاریخ
«ساختمانی که متروکه می‌شود سریع‌تر از معمول رو به نابودی می‌رود. این ساختمان‌ها نیاز به رسیدگی داشتند اما متأسفانه هیچ‌کس دغدغه نگهداری از آنها را نداشت و آنها از بین رفتند.» این را «امیرحسین زندیه» یکی از اهالی قدیمی محله یافت‌آباد می‌گوید که سال‌ها شاهد مرگ تدریجی آثار تاریخی منطقه بوده است. حفظ بنای حمام قدیمی محله یافت‌آباد و استقرار زورخانه مسلم‌بن عقیل(ع) در آن، یکی از معدود کارهایی است که برای نجات بافتی تاریخی در منطقه ۱۸ انجام شده و امیرحسین زندیه یکی از دست‌اندرکاران این اتفاق بوده است. این پیشکسوت هم‌محله‌ای در باره بافت‌های تاریخی در منطقه می‌گوید.
قدیمی‌ترین نقاط و تاریخی‌ترین‌های آنها در منطقه کدام هستند و آیا مراقبت درستی از آن می‌شود؟
یافت‌آباد یکی از قدیمی‌ترین محله‌های منطقه ۱۸ است. در این محله خانه‌های قدیمی ۱۰۰ ساله‌ای وجود داشت که همگی تخریب شده‌اند و اثری از آنها باقی نمانده است. جز زورخانه مسلم‌بن عقیل(ع) که قبلاً حمامی قدیمی بود، هیچ‌کدام از جاهای تاریخی و دیدنی منطقه ۱۸ باقی نمانده است و همه آنها از بین رفته‌اند. قنات‌های زیادی در همین محله یافت‌آباد داشتیم که اگر از بین نمی‌رفت می‌توانست یکی از جاهای دیدنی منطقه باشد. اما متأسفانه این قنات‌ها هم خشک شد و چیزی از آن باقی نمانده است. محله‌هایی مثل گلدسته هم از محله‌های بسیار قدیمی منطقه هستند، اما ساختمان تاریخی‌ای در آن وجود ندارد و همه چیز به مرور زمان از بین رفته است.
ساختمان بناهای تاریخی تا چه زمانی در منطقه همچنان سرپا بودند و می‌شد از آنها استفاده کرد؟
تا همین ۳۰ سال پیش هم همه این ساختمان‌ها قابل استفاده بودند و با وجود متروکه شدن و غیرقابل سکونت بودن، امیدی به نگهداری از آنها بود. اما ساختمانی که متروکه می‌شود سریع‌تر از معمول رو به نابودی می‌رود. این ساختمان‌ها نیاز به رسیدگی داشتند، اما متأسفانه هیچ‌کس دغدغه نگهداری از آنها را نداشت و آنها از بین رفتند.
آیا به ثبت ملی رسیدن این بناها می‌توانست کمکی به نجاتشان در منطقه داشته باشد؟
حتماً می‌توانست کمک کند. این بناها و ساختمان‌ها اکثراً مالکان خصوصی داشتند و هنوز هم خرابه‌های آنها مالک خصوصی دارد و شهرداری یا میراث فرهنگی یا هر سازمان دیگری بخواهد در آن ساخت‌وساز و فعالیتی بکند، بدون اجازه مالک نمی‌تواند. مالک اگر دلش خواست می‌تواند این خانه‌ها و بناها را بفروشد و یا بکوبد و جای آن خانه‌ای نو بسازد. اما اگر این خانه‌ها در ثبت ملی بودند و میراث فرهنگی بر روی آن نظارتی می‌توانست داشته باشد، قضیه برعکس می‌شد. یعنی هرکاری که مالک قصد انجام آن را داشت باید با میراث فرهنگی هماهنگ می‌کرد و بدون گرفتن مجوز از میراث فرهنگی نمی‌توانست آن را بکوید و تخریب کند و یا آن را به حال خود رها کند.
رسیدگی به این فضاهای تاریخی تا چه حد می‌توانست به جذابیت‌های گردشگری در منطقه کمک کند؟
خیلی زیاد. در چهارراه یافت‌آباد یخچال‌هایی وجود داشت که نمونه‌اش در جای دیگری در تهران دیده نمی‌شد. یا قلعه‌های محله یافت‌آباد و دیگر محله‌ها دیدنی و زیبا بود. همه اینها تخریب شد و جای آن بازار مبل گسترش بیشتری پیدا کرد و با خودش ترافیک و شلوغی به منطقه آورد. اگر چند ساختمان از زمان قدیم در منطقه باقی می‌ماند می‌شد به جای اینکه فقط از طریق بازار مبل شناخته شویم با نمایش دادن این ساختمان‌های تاریخی مردم را به منطقه ۱۸ بکشانیم و حتی از کنار آن درآمدی داشته باشیم. مثل زورخانه مسلم‌بن عقیل(ع) که در محل ساختمان قدیمی حمام یافت‌آباد دایر شده است. ما برای ساخت این زورخانه حتی یک سانت از آجرهای ساختمان حمام را جابه‌جا نکردیم. هنوز هم وقتی وارد زورخانه می‌شوی می‌توانی جاهای مختلف این حمام را ببینی. منتها امروز دیگر به جز کارگران فصلی کس دیگری از حمام عمومی استفاده نمی‌کند و ما هم به جای ساختن ساختمان جدید برای زورخانه، از حمام استفاده و آن را بازسازی کردیم.
علاوه بر مردم منطقه، مسئولان تا چه حد دغدغه نگهداری از این فضاها و بناهای تاریخی را دارند؟
راستش را بخواهید هیچ‌کس هیچ دغدغه‌ای ندارد. مردم و مالکان این ساختمان‌های تاریخی فقط به فکر بیشتر کردن سرمایه خود هستند و به دنبال فرصتی هستند تا املاک قدیمی را بسازند و آنها را به آپارتمان تبدیل کنند و مسئولان هم با وجود اینکه اختیاری بر روی این موضوع ندارند، اما می‌توانند با ترفندهای مختلف جلوی این اتفاق را بگیرند، اما تا به حال که کسی این کار را انجام نداده است.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشرشده در همشهری محله منطقه ۱۸ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۱/۱۶
نظر شما