همشهری - سعیده مرادی: خانات بزرگ‌ترین کاروانسرای درون‌شهری پایتخت به حساب می‌آید که امروز نه‌تنها به‌عنوان مکانی تاریخی از آن یاد می‌شود، بلکه محلی برای فروش انواع خشکبار و حبوبات است. در گذشته به جای حجره از کلمه خان استفاده می‌شد و این ساختمان به‌خاطر تعداد حجره‌های زیادش به خانات معروف بود.
میراثی ارزشمند در قلب پایتخت
تهرانِ بزرگ، از گذشته تا به امروز جزو مهم‌ترین شهرهای کشور بوده به‌طوری که در دوره حکومت صفوی این شهر که در مسیر تقاطع محورهای قم، خراسان، مازندران، قزوین، گیلان و ساوه قرار داشت و جزو مراکز سیاسی، بازرگانی، اداری و مذهبی کشور بود، قطب مهمی برای برپایی کاروانسرا شمرده می‌شد. به همین سبب در آن زمان چندین کاروانسرا در این شهر ساخته شد. یکی از این کاروانسراهای تاریخی که همچنان سرپا مانده، خانات در محدوده منطقه۱۲است. کاروانسرای خانات در سال‌های ۱۳۸۸و ۱۳۸۹پس از مرمت، مجددا به بهره‌برداری رسمی رسید و این بنای تاریخی چندین بار هم به‌عنوان لوکیشن فیلمبرداری هم قرار گرفته است. کاروانسرا تاکنون بخشی از کاربری گذشته خود را حفظ کرده البته حالا در اینجا دیگر از قافله‌ها و چهارپایان خبری نیست؛ اما همچنان در حجره‌های اطرافش کسبه و تجار، به‌ویژه عمده‌فروش‌های آجیل و خشکبار مشغول کسب‌وکار هستند.
تغییرات دوره‌ای بنا
برخی از کارشناسان قدمت کاروانسرای خانات را با توجه به ویژگی‌های معماری‌اش، به اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار نسبت داده‌اند اما از تاریخ دقیق ساخت بنا اطلاعی در دست نیست؛ با این حال در نقشه‌های تهران‌قدیم ازجمله نقشه‌ای که توسط نجم‌الملک تهیه شده، عمارت کاروانسرا وجود دارد. آن زمان این کاروانسرا خارج از بافت تهران قرار داشت و در جوار جاده برون‌شهری تهران، یعنی جاده حضرت عبدالعظیم بود. تا اواسط سلطنت ناصرالدین‌شاه و محصور بودن تهران در حصار صفوی، در آن زمان حصار قدیمی خراب و حصار جدید ناصری دورش ساخته شد. بدین‌ترتیب ضلع جنوبی حصار از خیابان مولوی به خیابان شوش تغییر کرد و با توسعه شهر، کاروانسرای خانات به محدوده شهری تهران وارد شد. اراضی آن محدوده در سال‌های پایانی دوره ناصری تا اواخر دوره قاجار به امین‌السلطان، صدراعظم پادشاهان ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه و محمدعلی‌شاه تعلق داشت. کاروانسرای خانات در همین اراضی و ضلع شرقی میدان امین‌السلطان ساخته شده بود.
صحن چهارگوش و متقارن
درباره پیشینه اینجا آورده‌اند که کاروانسرا توسط موسی‌خان امین‌الملک به سیدعلی اردهالی واگذار شد و سپس در اختیار سیدجعفر اردهالی و در نهایت محمد اردهالی قرار گرفت. کاروانسرا در زمینی با چهارگوشه غیرمتقارن قرار دارد؛ اما صحن بنا محوطه‌ای چهارگوش و متقارن شکل است و قناسی زمین از دید پنهان می‌ماند. در صحن بنا تعداد ۵۴ واحد حجره‌های متقارن و در هر ضلع ۱۳حجره استقرار یافته‌اند. صحن دارای دو ایوان است که یک ایوان در سمت شرق به ورودی اصلی بنا راه دارد و ایوان دیگری در غرب به ورودی دوم بنا منتهی می‌شود. ورودی اصلی بنا با دالانی که در اطراف آن حجره‌های بزرگ قرار گرفته، به بازار امین‌السلطان راه دارد. دالان ورودی منتهی به صحن زاویه‌دار است؛ اما این زاویه که به‌زیبایی ارتباط میدان مقابل کاروانسرا را با صحن برقرار می‌کند، از دید بازدیدکننده پنهان است؛ نظیر آنچه در مسجد امام میدان نقش جهان اصفهان در طراحی بنا با چیره‌دستی منظور شده است.
آجرکاری نفیس
به گفته کارشناسان میراث فرهنگی، روزگاری در ضلع شمال شرقی پس از عبور از یک دالان، باربند و اصطبل‌ها قرار داشتند که در قدیم محل نگهداری چهارپایان بود. معماری آن به شیوه آجرکاری و گره‌سازی صورت گرفته است.
نظر شما