همشهری آنلاین - الهام مصدقی راد: سال ۲۰۰۸ وقتی تعداد فوک های خزر تنها ۱۰۰ هزار عدد برآورد شد، نام این گونه در فهرست IUCN، اتحادیه بین المللی حفاظت از محیط طبیعی سازمان ملل، و در زمره موچودات در معرض انقراض قرار گرفت. مرکز حفاظت از فوک خزری نیز از همان سال درقالب سازمانی مردم نهاد و فعال برای جمع آوری اطلاعات در مورد فوک در ایران و آموزش داوطلبان، ماهیگیران و اهالی بومی آغاز و دو سال بعد مکانی برای درمان فوک های آسیب دیده در جزیره آشوراده راه اندازی کرد.
این مرکز از تابستان گذشته جلسات متعددی با ارگان های ذی‌ربط برگزار کرد که نتیجه آن، تدوین «برنامه ملی حفاظت از فوک خزری» است. این برنامه مورد تایید سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته تا با اجرای دقیق آن، این گونه در معرض انقراض، نجات یافته وچرخه محیط زیست در شمال کشور را از تهدید دور کند. هم اکنون اعضای مرکز در انتظار اجرایی شدن هر چه سریعتر این طرح هستند تا همین تعداد باقی مانده فوک ها را نجات داده و از خطر انقراض حفظ کنند. امیر صیاد شیرازی، مدیرمرکز حفاظت از فوک خزری ایران با وجود تدوین این طرح، نگران تصمیماتی است که برای اجرای طرح های گردشگری و اقتصادی در برخی سواحل خزر گرفته شده است، طرح های وسیع که اثرات منفی بزرگ و غیر قابل جبرانی بر اکوسیستم خزر خواهد گذاشت و سواحلی را که از قضا جزو نقاط نسبتا امن برای حضور فوک های خزری به شمار می‌رود نا امن خواهد کرد و درنهایت اقتصاد و زیست ساکنان حاشیه دریای خزر با بحران مواجه خواهد شد.
چرا فوک ها مهمند؟ کاهش جمعیت‌شان چه پیامدی برای چرخه محیط زیست دارد؟
فوک ها مانند هر حیوان شکارچی دیگری وقتی به دنبال دسته ماهی‌ها می‌روند، آنهایی را شکار می‌کنند که از دیگر ماهی ها جدا مانده اند. ماهی های جدا مانده در واقع، ماهی های بیمار و دارای نقص ژنتیکی هستند که شکار شدنشان توسط فوک ها، موجب سلامت شدن گله ماهی ها می‌شود اما وقتی فوک برای شکار آنها نباشد، ماهی های بیمار در گله باقی مانده و تکثیر می‌شوند. با کاهش جمعیت فوک ها، این ماهی‌های دارای نقص ژنتیک، می‌میرند و به مرور از تعداد جمعیت ماهی ها کم می‌شود اما صیادان به اشتباه تصور می‌کنند فوک ها رقیبشان هستند و آنها موجب کم شدن تعداد ماهی ها شده اند. ماهی گیران شمال چند سال است با کم شدن ماهی مواجه شده اند.
آخرین وضعیت فوک های خزری چگونه است؟
طبق سرشمار سال ۲۰۱۷ تعداد آنها را ۱۰۰ هزار مورد اعلام شد. هر ساله نیز با تلفات این گونه در معرض انقراض مواجهیم. در سال های اخیر در داغستان روسیه با ۱۵۰ تا ۲۵۰۰ مورد فوک تلف شده مواجه شدیم. در سواحل ایران نیز ۵۰ فوک تلف شده یافت شد که حدود دو هفته از مرگشان می گذشت و امکان بررسی دلیل تلف شدنشان وجود نداشت.
آلودگی خزر، دلیل تلف شدن فوک ها هستند یا دلایل دیگری وجود دارد؟
خزر یک دریاچه بسته است و بخشی از آلودگی آن متعلق به فعالیت های نفتی کشورهای شمال آن است. نوار ساحلی ایران نیز مملو از سکنه است که این موضوع نیز موجب آلودگی می‌شود. از طرفی چندی قبل و بعد از تلف شدن حدود ۵۰ فوک متوجه شدیم کشورهای شمال خزر مانور نظامی و انفجار در دریا داشته اند که همین موجب از بین رفتن فوک ها شده است. به جز این بعد از اعلام نتایج سرشماری فوک ها در سال ۲۰۱۷، روسیه این آمار را نپذیرفت و همچنان تا سال ۲۰۲۰ به فروش سهمیه شکار فوک ادامه داد.
چگونه متقاعد شد که دیگر سهمیه شکار نفروشد؟
بعد از برگزاری کمپینی که از طریق فعالین محیط زیست کشورهای حاشیه خزر راه افتاد و استقبال خوبی شد از مردم امضای الکترونیکی جمع کردیم. طی دو سال رسانه ها بیشتر به فوک خزری و شکار قانونی پرداختند تا اینکه در سال ۲۰۲۰ دولتمردان روس قانون شکار رو تغییر دادند و نام فوک خزری رو وارد لیست کتاب سرخ روسیه و قزاقستان کردند.
میزان سکونتی که در سواحل ایران وجود دارد در ۴ کشوردیگر همسایه خزر نیست؟
به هیچ عنوان. ما ۹۰۰ کیلومتر خط ساحلی داریم که مملو از سکنه است. اما سواحل آن ۴ کشور خالی است. فوک ها از جمعیت و شلوغی فراری‌اند و به سواحل آرام پناه می‌برند که ما صاحبش نیستیم. متاسفانه به همین دلیل چند سالی است حضور فوک ها در سواحل ایران کاهش یافته است.
به جز سکونت در نوار ساحلی، فعالیت‌های اقتصادی و گردشگری در این نقاط هم قطعا موثر است!
بله. اجرای طرح های گردشگری و برنامه های اقتصادی در بخش هایی از ساحل خزر، حضور فوک ها را کمرنگ کرده است. تنها ۴ نقطه از سواحل خزر، با تهدید جمعیتی کمتری مواجه هستند. آشوراده، گمیشان، میان کاله و بوجاق گیلان این ۴ منطقه هستند که طی بررسی ها و مطالعات ما در این سالها از امنیت بیشتری برای فوک ها برخوردارند. دیگر اینکه این مناطق به عنوان قلمرو زیستی حیات وحش مطرح شده و دارای قوانین خوب حفاظتی هستند و شرایط مناسب تری دارند اما با تصمیمات مدیران و مسوولان عالی رتبه برای اجرای طرح های بزرگ اقتصادی و گردشگری های بی ضابطه، امنیت این نقاط نیز در معرض خطر قرار گرفته است.
در مورد زیان های اجرای طرح پتروشیمی میانکاله و طرح گردشگری آشوراده با مسوولان و نمایندگان مجلس وارد گفت و گو شدید؟
بله. اما تصمیمات در رده های بالا گرفته می‌شود. با نمایندگان استان جلسه ای نداشتیم اما با فراکسیون محیط زیست مجلس دیدار داشتیم و در مورد تاثیرات منفی اجرای این طرح ها صحبت کردیم. اما در مجموع نظرات و تصمیم گیری ها ما را مایوس می‌کند و جز تخریب محیط زیست چیز دیگری ندارد. به عنوان مثال گمیشان، محدوده حساسی برای عبور فوک هاست اما چندی قبل کانال پرورش میگو با سرمایه گذار غیر بومی راه اندازی شد و تنها عایدی اش برای بومیان، به کارگیری چند کارگر روزمزد برای بسته بندی بود. میگو هم متعلق به این منطقه نیست. کانال های حفر شده برای تولید میگو هم باعث خشکی گمیشان شده و سالها زمان می‌برد تا به شرایط عادی برگردد.
آیا این وضعیت در ۴ کشور همسایه خزر هم وجود دارد؟
در کشورهای شمال خزر، مانورهای نظامی و انفجارهای متعدد و امواج آنها نقش زیادی در تلف شدن فوک ها دارند. هر چند روسیه یا آذربایجان گاز متان را دلیل تلف شدن فوک ها اعلام کردند اما محققان این کشورها هنوز به این نتجه نرسیده اند و چون مقامات، گاز متان را دلیل مرگ فوک ها اعلام کرده اند، تیم های تحقیقاتی اجازه انتشار نتایج بررسی شان را ندارند. آنفولانزای فوق حاد پرندگان نیز در دو سال اخیر تلفات را افزایش داد. از طرفی در این کشورها فعالیت‌های نفتی زیادی انجام شده و نفتک‌ش‌ها به ویژه در زمستان در حال تردد هستند و این موضوع به همراه تغییر اقلیم، سطوح یخی دریا را که فوک ها در همین فصل برای زاد و ولد روی آن قرار می‌گیرند، کم و منطقه را برایشان نا امن کرده است.
پس سواحل روسیه، ترکمنستان، آذربایجان و قزاقستان هم ناامنی زیادی برای فوک ها دارند. با این وجود، برنامه ملی حفاظت از فوک ها چقدر می‌تواند در حفظ این گونه در سواحل ایران نقش داشته باشه؟
ببینید یکی از موضوعاتی که فوک ها را تهدید می‌کند کوچک شدن خزر است. طبق آخرین بررسی ها مساحت دریاچه خزر تا ۵۰ سال آینده ۳۵ درصد کاهش خواهد یافت. عمق دریاچه خزر در بخش شمالی حدود ۲۵ متر است اما بخش جنوبی که در ایران قرار دارد تا هزار متر عمق دارد. با کاهش مساحت، به زودی لکه های خشکی در مناطق کم عمق، بیرون می‌زند و زاد و ولد فوک ها تنها محدود به سواحل ایران می‌شود که باید از حالا امنیت این مناطق را تامین کرد. با اینکه فوک ها بر روی سطوح یخی زاد و ولد می‌کنند اما تاکنون چند مورد تولد فوک در ایران هم ثبت شده که متاسفانه به دلیل وجود سگ های بدون صاحب یا گیرافتادن در تورهای ماهی گیری و ... از بین رفته اند.
بیشتر بخوانید:
چه کشوری از پسروی خزر بیشتر ضرر می‌کند؟
برنامه ملی حفاظت از فوک های خزر دقیقا به چه موضوعاتی می پردازد؟
این یک برنامه ۵ ساله است و اهداف کوتاه، میان و بلند مدت را در بر می‌گیرد که با کمک حدود ۲۰ ارگان مختلف اجرایی خواهد شد. امداد و نجات فوک ها، شناخت مناطق حساس و حمایت و حفاظت بیشتر، آموزش به بومیان و شناساندن اهمیت فوک ها و ... از جمله موضوعاتی است که در این طرح دنبال می‌شود. سال آخر اجرای طرح نیز، وارد فاز همکاری با ۴ کشور دیگر همسایه خزر خواهیم شد.
در چنین طرح هایی همیشه نقش جوامع محلی با اهمیت و قابل توجه است. در این طرح قرار است چگونه مشارکت داشته باشند؟
جوامع محلی و اهالی دریا باید به این نگرش برسند که جمعیت فوک ها برای درآمدزایی و اکوسیستم پایدار دریا بسیار موثر است و آنها را مانند رقیبان صیادی خودشان نگاه نکنند. در قالب طرح ملی دیده شده که در فصل پاییز که تردد فوک ها بیشتر است، صیادان فعالیت ماهیگیری را کاهش دهند و طرح های جایگزین برایشان درنظر بگیریم؛ با آموزش های لازم تلاش خواهد شد این تغییر دیدگاه وعملکرد رخ دهد تا منجر به حفاظت و افزایش جمعیت فوک ها شود و آنها دوباره به قلمرو های ساحلی خودشان بازگردند.
فکر می‌کنید کشورهای همسایه خزر چقدر با ایران در اجرایی شدن طرح حفاظت همکاری می‌کنند و اگر مایل به همکاری نباشند راهی برای جلب مشارکتشان وجود دارد؟
متاسفانه تاکنون همکاری درستی انجام نشده و همین موضوع وضعیت اسفناک فعلی را ایجاد کرده است. اما امیدواریم با تغییرات محسوسی که طی سال های گذشته در شرایط دریاچه خزر دیده شده، مشارکت منطقه ای بین کشورهای حاشیه خزر شکل گرفته و منجر به نجات اکوسیستم ارزشمند دریاچه خزر و ساکنان اطرافش شود. نجات فوک خزری بدون همکاری و مشارکت این ۵ کشور قابل انجام نیست ودر صورت عدم همکاری این کشورها، نهادهای مردمی باید دولت ها را مجبور به همکاری کنند. زمان زیادی برای تلف کردن نداریم، هر چند در سال های اخیر سایر کشورها به ویژه قزاقستان و روسیه اقدامات خوبی در مسیر حفاظت انجام دادند و این تغییرات تا حدی امیدوارکننده است.
بیشتر بخوانید:
نظر شما