همشهری آنلاین - مریم سرخوش: عاشق مار است و هر جایی که مار باشد، او هم همراه تیمش حضور دارد. از شمال کشور تا جنوب‌شرقی‌ترین نقطه مرزی برای تهیه سم مارهایی که پادزهر می‌شوند، سفر می‌کند و سالانه جان بیش از ۴تا ۵هزار مارزده را در کشور نجات می‌دهد.
او تا سرحد جان مارها را دوست دارد؛ هر چند که چند باری هم خودش را مورد لطف قرار داده و نیش زده‌اند یا حتی برای یافتن‌شان گرفتار توفان و بیابان شده است. ۸سالی هم می‌شود که در مؤسسه تحقیقاتی و سرم‌سازی رازی به‌عنوان کارشناس در آزمایشگاه حیوانات سمی مشغول به فعالیت شده و مهم‌ترین بخش فعالیتش همان چیزی است که دوست دارد؛ کار کردن با مارهای سمی.
صحبت از دکتر علی سالمی است که شاید خیلی‌ها ندانند سال‌هاست در کنار سایر دانشمندان بخش آزمایشگاه حیوانات سمی مؤسسه تحقیقاتی و سرم‌سازی رازی چه خدماتی برای حفظ سلامت مردم و ارتقای کیفیت زندگی مارها انجام می‌دهد.
تمام تلاشش افزایش آگاهی مردم درباره این خزنده به ظاهر خطرناک، اما به‌شدت مفید است. این روزها هم گرفتاری عجیبی دارد؛ نگهداری از سیاه ماری که اگر کسی را نیش بزند، هیچ پادزهری برای نجاتش وجود ندارد؛ ماری که ساکن بومی شبه‌قاره هند و پاکستان است و انتهای پراکنشش به جنوب‌شرق ایران می‌رسد، اما طی سال‌های اخیر گزارش‌هایی از گزش این مار وجود داشته است.
همکارانش می‌گویند که وقتی برای غذا دادن به این مار باید شخصا دهانش را باز کند، بیم آن را دارند که دچار مارگزیدگی شود. خودش هم می‌خندد و می‌گوید: «باید مار را زنده نگه داریم تا تحقیق و مطالعه تهیه پادزهر سم او تکمیل شود و دوباره به طبیعت برگردد، اما اگر نیش بزند، دیگر کارمان تمام است.» سالمی در گفت‌وگو با همشهری حرفهای جالبی مطرح می‌کند از سال‌هایی که تمام تمرکزش حتی تا مقطع دکتری را صرف مارها کرده؛ از شناسایی و تولیدمثل آنها تا نحوه زندگی و حفاظت‌شان. همچنین تلاش‌هایی که برای حفظ کیفیت زندگی آنها داشته است.
* همکارانتان مهم‌ترین ویژگی شما را عشق به مارها عنوان می‌کنند. چه شد که تصمیم گرفتید در این حوزه فعالیت کنید؟
علاقه من به خزندگان به‌خصوص مارها از محیط زندگی خودم آغاز شد. درواقع همان کوهنوردی‌های جوانی که با جانوران مختلف مواجه می‌شدم. همان زمان هم بسیار کنجکاو بودم که چرا مردم از مارها می‌ترسند یا آنها را می‌کشند و اینکه چرا مارها این میزان ناشناخته و مرموز جلوه داده می‌شوند. تصور می‌کردم مارها جزو مظلوم‌ترین خزندگان هستند. مظلوم بودنشان هم به این دلیل است که مردم آنها را به‌دلیل ماهیت وجودی‌شان آزار می‌دهند یا می‌کشند؛ بدون اینکه راجع به آنها چیزی بدانند. مردم گاهی مارهایی را می‌کشند که سمی هم نیستند؛ به همین دلیل تحقیقات من روی مارهای ایران شروع شد و می‌خواستم کاری کنم که حداقل سطح کیفی زندگی این خزندگان افزایش پیدا کند و مردم آنها را بیشتر بشناسند. به هر روستا و منطقه‌ای که سفر می‌کنم تمام تلاش من این است که آگاهی ساکنان آن منطقه نسبت به مارها افزایش پیدا کند. مردم نسبت به خزندگان کاملا ناآگاه هستند؛ حتی مارمولک‌ها را می‌کشند؛ چون تصور می‌کنند که دم سمی و حاوی سیانور دارند. این مسئله به هیچ عنوان صحیح نیست و آنها فقط دمشان را جدا می‌کنند تا برای نجات جانشان فرصت داشته باشند. مردم مارها را می‌کشند تا آنها را نیش نزنند؛ درحالی‌که مارها بی‌دلیل اقدام به نیش زدن نمی‌کنند.
نمایشی که از طرف هندی‌ها وجود دارد و عنوان می‌کنند که مار کبری با فلوت می‌رقصد واقعیت ندارد، مارها هیچ شنوایی ندارند، صرفا با حرکات ساز حرکت و به اصطلاحی می‌رقصند
* همین علاقه‌مندی باعث شد که به‌عنوان یکی از کارشناسان شناسایی مار و زهرمار در نقاط مختلف کشور برای مؤسسه تحقیقاتی و سرم‌سازی رازی انتخاب شوید؟
من از سال ۹۴در این مؤسسه مشغول به‌کار شدم. شناسایی مارها یک علم است. در این علم تک‌تک گونه مارها شناسایی می‌شوند. ما نمی‌توانیم از ظاهر، رنگ یا رفتار مار، گونه آن را شناسایی کنیم، بلکه نیاز است که صفات مورفولوژیکی آنها مورد بررسی قرار بگیرد؛ البته شناسایی مارها برای کارهای تحقیقاتی مؤسسه، از سوی صیادهای آموزش‌دیده در منطقه انجام می‌شود. آنها مارها را می‌شناسند و هر صیاد برای همان استان محل زندگی مارها انتخاب شده است. عکس‌های اولیه را برای ما ارسال می‌کنند و اگر جزو ۶گونه مارهای سمی مدنظر باشند (افعی جعفری، افعی قفقاری، افعی شاخدار، افعی زنجانی، گرزه مار و کبری کاسپین) ما در آنجا حاضر می‌شویم و عملیات سم‌گیری در همان نقطه انجام می‌شود. مارها پس از نخستین سم‌گیری در همان نقطه‌ای که صید شده‌اند، رهاسازی می‌شوند. در این سفر ما تمامی ملزومات بهداشتی را هم با خود داریم؛ چون سم‌گیری باید در محیطی کاملا بهداشتی انجام شود.
* آیا سم‌گیری، مارها را در معرض خطر قرار می‌دهد؟
با وجودی که برخی عنوان می‌کنند مارها در سم‌گیری دچار عفونت دندان، شکستگی فک و... می‌شوند، اما این اقدام آسیب‌زا نیست؛ البته اگر از سوی افراد غیرحرفه‌ای انجام شود، این اتفاق می‌تواند رخ دهد، اما تیم حرفهای مؤسسه رازی به‌گونه‌ای عمل می‌کنند که هیچ آسیبی به مارها وارد نمی‌شود و حتی بقای مار سم‌گیری شده هم مدت‌ها مورد مطالعه قرار می‌گیرد تا زندگی آنها دچار اختلال نشده باشد. هیچ شوک الکتریکی، حرکات خشونت‌آمیز یا حتی بیهوشی هم در مار رخ نمی‌دهد.
* به‌نظر شما چرا مارها مهم هستند؟
در حالی مردم مارها را آزار می‌دهند یا آنها را می‌کشند که حتی نمی‌دانند مارها به ۳دسته سمی، نیمه سمی و غیرسمی تقسیم می‌شوند و اکثر مارهای ایران هم غیرسمی هستند. به جز ۲مار خشکی‌زی -کبرا و افعی- مارهای دیگر غیرسمی و نیمه‌سمی هستند که خطر کمی برای انسان‌ها دارند. کلمه بیمار هم ریشه در همین موضوع دارد که وارد فرهنگ انسانی شده است. در گذشته زمین‌هایی که خالی از مار می‌شدند، به آنها بیمار می‌گفتند؛ چون بدون مار جونده وجود ندارد، خاک زمین سفت می‌شود و قابل کشت هم نیست. حتی نماد بهداشت جهانی هم یک مار است. مارها، نماد سلامت و بهداشت هستند و تهیه پادزهر از سم آنها هم سالانه جان بسیاری را نجات می‌دهد. یک‌بار هم در طبیعت یک گرزه‌مار دست من را نیش زد، اما سم منتقل نشد. آن زمان تصور من این بود که آن مار ارزش سمی که داشت را می‌دانست و نمی‌خواست آن را تخلیه کند.
* آیا مارها در هرحالتی نیش می‌زنند یا دلیل خاصی برای این کار دارند؟
دلم می‌خواهد مردم این نکته را بدانند که مارها هیچ زمانی بدون دلیل نیش نمی‌زنند. آنها اگر با خوراک و غذا مواجه نباشند، تنها در حالتی اقدام به نیش زدن می‌کنند که خودشان را در معرض خطر ببینند. آنها ابتدا در حالت دفاعی قرار می‌گیرند و هشدار می‌دهند. اگر هشدارشان جدی گرفته نشود، شروع به حرکات تهاجمی می‌کنند و در نهایت می‌گزند. مارها از انسان‌ها می‌ترسند و به همین دلیل رفتار تهاجمی دارند. افراد اگر بی‌تفاوت باشند و فاصله بگیرند، قطعا هیچ مشکلی ایجاد نخواهد شد.
مردم مارها را آزار می‌دهند یا آنها را می‌کشند اما حتی نمی‌دانند اکثر مارهای ایران غیرسمی هستند. به جز ۲مار خشکی‌زی؛ کبرا و افعی
درباره مارها خرافات زیادی هم وجود دارد، از رقص آنها در آیین‌های هندی تا مهره مار که به عنوان خوش‌شانسی از آنها نام برده می‌شود، آیا چنین چیزهایی حقیقت دارد؟
یک واقعیت درباره مار کبری وجود دارد، نمایشی که از طرف هندی‌ها وجود دارد و عنوان می‌کنند که این مار با فلوت می‌رقصد. اما واقعیت این است که مارها هیچ گونه شنوایی ندارند، این افراد صرفا با حرکات ساز مار را به رقص درمی‌آورند. مارها فقط لرزش و ارتعاش صدا را حس می‌کنند و درکی هم از موسیقی ندارند. تمام اینها نمایش است برای جذب مردم و کسب درآمد. این که تصاویری هم منتشر می‌شود درباره درآوردن مهره از سر مار هم تنها یک آزار درباره این جانور خزنده است و هیچ مستندی مبنی بر این مساله وجود ندارد. حتی گاهی می‌شنویم که کشتن یک مار منجر به انتقام‌گیری از جفت او خواهد شد که چنین مساله‌ای هم به هیچ عنوان صحت ندارد. مارها برای انسان‌ها خطری ندارند و این ما هستیم که آنها را مورد آزار و اذیت قرار می‌دهیم که امیدوارم این مساله هم با افزایش آگاهی انسان‌ها کاهش پیدا کند.
مردم چطور می‌توانند فرق مار سمی و غیرسمی را تشخیص دهند؟
خیلی‌ها می‌گویند سر مثلثی، مردمک عمودی، دم کوتاه و بدن قطور نشان دهنده مار سمی است. اما هیچ کدام از اینها درست نیست. سر مثلثی در شترمار وجود دارد اما غیرسمی است. افعی البرزی هم سر مثلثی ندارد اما سمی است. درباره مردمک عمودی هم کلیه افعی‌های سمی همین شکل مردمک را دارند اما کلیه مارهای بوآ هم مردمک عمودی دارند اما غیرسمی هستند. کلیه مارهای کبری هم مردمک چشم گرد دارند. دم کوتاه و بلند را هم با چه خط‌کشی می‌توان اندازه‌گیری کرد که نشان‌دهنده سمی یا غیرسمی بودن آن بود. در نتیجه هیچ تفاوتی بین مار سمی و غیرسمی وجود ندارد و این صفات برای یک گونه، جنس یا خانواده است. مردم برای آگاهی و تشخیص این دو گونه مار باید در یک منطقه خاص مار سمی را کامل بشناسند. مثلا در استان البرز افعی قفقازی و گرزه مار وجود دارد که سمی هستند و باید آنها را کاملا بشناسند. به غیر از این مارها تمامی گونه‌های موجود در استان غیرسمی هستند.
با وجودی که برخی عنوان می‌کنند مارها در سم‌گیری دچار عفونت دندان، شکستگی فک و... می‌شوند، اما این اقدام آسیب‌زا نیست؛ البته اگر از سوی افراد غیرحرفه‌ای انجام شود، این اتفاق می‌تواند رخ دهد
* شما سفری هم برای بررسی مارهای عراق داشتید، دلیل این سفر چه بود؟
یکی از کارهای بزرگی که در مؤسسه رازی در حال انجام است، ساخت پادزهر برای کشور عراق است. مارهای کشور عراق با ما مشترک هستند، اما ۲دلیل داریم که پادزهر آنها با استفاده از مارهای خودشان انجام شود؛ اول اینکه ذخایر پادزهری خودمان کاهش پیدا نکند و دوم اینکه سم‌گیری از مارهای بومی همان منطقه انجام شود. به مناطق مختلفی از کشور عراق سفر کردیم و از مارهای مختلف در این کشور سم‌گیری انجام و به ایران ارسال شد. پادزهر تولید شده از این سم‌ها دوباره به عراق ارسال خواهد شد.
* درباره راه‌اندازی یک محوطه پرورش مار در مؤسسه هم توضیح می‌دهید؟
این بخش تقریبا نوپاست و حدود ۲سالی می‌شود که راه‌اندازی شده است. از بین ۶گونه مار سمی در کشور ما یک اولویت‌بندی برای پرورش انجام دادیم. نخستین اولویت ما افعی قفقازی بود. این‌گونه به‌دلیل تخریب محیط‌زیست، ویلاسازی‌ها، کشاورزی‌های صنعتی، کودهای شیمیایی و کمتر شدن فضای زندگی در معرض تهدید قرار دارد. برای اینکه دسترسی خودمان را کم کنیم و برداشت این مار سمی از طبیعت کاهش پیدا کند، اقدام به راه‌اندازی این بخش برای تکثیر این‌گونه کردیم. این محیط شبه‌طبیعی است و حتی رنگ دیوار، جنس خاک و نوع سنگ‌ها هم براساس محل سکونت این مار در رشته‌کوه‌های البرز است. مارها در اینجا زندگی طبیعی دارند و حتی امکان شکار وزغ، بچه موش و مارمولک هم برای آنها فراهم شده است. این مارها هر ۲ماه یک‌بار برداشت و سم‌گیری و سپس در محیط رهاسازی می‌شوند. این شبه‌محیط برای زندگی مارها مناسب هم شده چون آمار زایمان‌های موفق آنها هم قابل‌توجه است.
بیشتر بخوانید
نظر شما