همشهری آنلاین- گروه فرهنگی: اثر گرانسنگ «الذریعه» با نام کامل«الذریعة إلی تصانیف الشیعة»، اثر عالم اندیشمند شیخ آقا بزرگ طهرانی که با هدف ثبت نام آثار مؤلفان شیعه تألیف شده، بزرگ‌ترین دایره‌المعارف کتاب‌شناسی شیعی است که به اعتقاد بسیاری از محققان و پژوهشگران علوم دینی، کامل‌ترین کتاب‌شناسی شیعه هم محسوب می شود. همچنین الذریعه مشتمل بر نام کتابهای مفقود شیعی هم هست که تنها نامشان در آثاری مانند رجال نجاشی یا کتابهای دیگر آمده است. امتیاز دیگر الذریعه آن است که درباره بسیاری از آثار، تحقیقاتی هم ارائه داده است. به عنوان مثال ذیل تفسیر قمی شرحی از چگونگی پدید آمدن این تفسیر از چند اثر دیگر مورد بحث قرار گرفته است و در واقع بسیاری از مدخلها در حکم یک مقاله تحقیقی است. اما ماجراهای دور و دراز آغاز تا پایان این اثر ماندگار، خود حکایت مفصلی دارد که شنیدنی است.
شروع کار تحقیق و تالیف الذریعه به زمانی برمی گردد که شیخ آقا بزرگ طهرانی تصمیم می‌گیرد کار بزرگی در حوزه کتاب‌شناسی شیعه انجام دهد که تا آن زمان نمونه و همتایی نداشت.
آقابزرگ در ۱۳۲۹ق/۱۹۱۲م به کاظمین رفت و به منظور تدوین بزرگ‌ترین دایره‌المعارف کتاب‌شناسی شیعی، یعنی الذّریعه‌الی‌تصانیف‌الشّیعه به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و و ضمن ادامه کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزامحمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در ۱۳۳۵ق/۱۹۱۷م به کاظمین بازگشت، دو سال درآنجا ماند و باز به سامرا رفت. در ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م به نجف بازگشت و به منظور چاپ الذریعه، چاپخانه‌ای به نام مطبعه‌السعاده بنیاد نهاد، اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‌ای گوناگون مانع کار وی گردید. شیخ‌جلد نخستین ذریعه را در مطبعه‌الغری به چاپ رساند، اما انتشار آن، باز هم درنتیجه مخالفت دولت عراق ۶ ماه به تعویق افتاد.
آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دایره‌المعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. از بیش‌تر کتابخانه‌های عمومی عراق و ایران و سوریه و فلسطین و مصر و حجاز و بسیاری از کتابخانه‌های عمومی عراق و ایران و سوریه و فلسطین و مصر و حجاز و بسیاری کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آن‌ها پرداخت. وی در ۶۲ کتابخانه شخصاً کاوش کرد و فهرست‌های بسیاری از کتابخانه‌های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد.
فراهم شدن دایره‌المعارفی مانند الذریعه، آرزوی بسیاری از دانشمندان شیعی بود. جای خالیِ فهرست آثار نویسندگان شیعی، از مدتها پیش احساس می‌شد. در فهرست‌های مشابه از آثار دانشمندان مسلمان که توسط پژوهشگران دیگر مذاهب تدوین می‌گشت. آثار بزرگان شیعه مورد بی‌اعتنایی قرار می‌گرفت، و در همین اواخر جرجی زیدان، ادیب مسیحی عرب، در تاریخ آداب‌اللغه‌العربیه، نقش شیعه را در بنای فرهنگ اسلامی بسیار اندک شمرده بود.
این امر، بر فقهای شیعه گران افتاد و تنی چند از آنان گرد هم آمدند و ۳ تن از ایشان به قصد معرفی دانشمندان این مذهب و آثار آنان و دفع دعوی باطل جرجی زیدان وظایفی برعهده گرفتند. شرح نقش شیعیان در علوم اسلامی به سیدحسن صدر واگذار شد و وی در کتاب تأسیس‌الشیعه الکرام لفنون‌الاسلام، به این کار پرداخت. شیخ‌محمدحسین کاشف‌الغطاء در بیان نادرستی‌ها و لغزش‌های کتاب جرجی زیدان، کارشِ المراجعات‌الریحانیه والنقود والردود را آغاز کرد و آقابزرگ تألیف الذریعه را برعهده گرفت.
سیدحسن صدر همچنین بر آن بود تا نام‌های بزرگان شیعه را در مجموعه‌ای زیر عنوان وفیات‌الاعلام من‌الشیعه‌الکرام گرد آورد، اما تنها به اندکی از این کار، که به ۳ سدة نخستین تاریخ اسلام مربوط می‌شد توفیق یافت. آقابزرگ دنباله کار وی را گرفت و تدوین دایره‌المعارف رجالی بزرگی را، شامل نام‌های عالمان شیعه، از سده ۴ تا ۱۴ق/۱۰ تا ۲۰م آغاز کرد. وی ابتدا برای این مجموعه، عنوان کلی وفیات‌الاعلام‌بعدغیبه‌الامام را برگزید و چون در مجلدات مربوط به سده ۱۴ق/۲۰م ذکر نام‌های علمای زنده را نیز مصلحت شمرد، آن عنوان را به طبقات اعلام‌الشیعه تغییر داد.
نظر شما