قاسم آل‌کثیر- همشهری آنلاین: آلبوم «موسیقی مردمان عرب خوزستان» طی یک پژوهش میدانی بین سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۲ در قالب مصاحبه‌های زندگینامه‌ای و ضبط آثار هنرمندان مناطق عرب‌نشین تهیه شده است. این آلبوم را می‌توان نخستین اثر منتشرشده از این پژوهش میدانی دانست که شامل چهار بخش اصلی موسیقی حضری (شهری)، موسیقی شعبی-ریفی (مردمی-روستایی)، موسیقی بدوی (صحرانشینان) و موسیقی زنان عرب است و بر شناخت گونه‌های موسیقی رایج بین مردمان عرب خوزستان تمرکز دارد.
موسیقی به‌مثابه یک زبان
در ایران بیشترین تراکم جمعیتی قوم عرب در جنوب‌غربی و در مناطق مرکزی، غربی و جنوبی خوزستان است. قوم عرب ساکن خوزستان را می‌توان براساس نوع زیست، معیشت و فرهنگ به ۵ دسته عرب حضری (شهری)، ریفی (روستایی)، بدوی (صحرانشین)، معدان (هورنشین) و جبیلات (عرب بختیاری) تقسیم کرد که موسیقی‌های متنوعی دارند. پژوهشگر موسیقی و ناظر کیفی آلبوم مردمان عرب خوزستان با ذکر این توضیح به همشهری گفت که موسیقی عرب خوزستان از دیدگاه موسیقی‌دانان محلی به چند گونه رایج تقسیم می‌شود: موسیقی کلاسیک عرب، موسیقی شعبی-ریفی (مردمی- روستایی) و موسیقی مردم‌پسند قومی. محمود مشهودی موسیقی «کلاسیک عرب» را نوعی از موسیقی اصیل و هنری و مشترک در کل مکاتب عرب دانست که به‌مثابه یک زبان رسمی در کل حوزه‌های موسیقایی عرب رواج دارد.
آن‌طور که او تأکید کرد، موسیقی نواحی در خوزستان به‌ویژه موسیقی مردم عرب تاکنون به‌صورت علمی ثبت و ضبط نشده است و به همین دلیل این آلبوم جایگاه ویژه‌ای بین علاقه‌مندان به حوزه‌های موسیقی نواحی پیدا کرده است.
نقش موسیقی در آیین‌های عرب
نکته بسیار مهمی که باید در فرهنگ و موسیقی اعراب خوزستان به آن توجه شود، مستقل‌بودن بیشتر مراسم و فعالیت های فرهنگی-اجتماعی زنان و مردان از یکدیگر است. ازاین‌رو کارگان (رپرتوآر) های موسیقی آنان کاملا متفاوت با یکدیگر اجرا می‌شود.
به‌گفته پژوهشگران، نقش موسیقی در مراسم شادمانی، رقص، حرکات حماسی، عزاداری، مذهبی و لالایی بسیار مهم و تعیین کننده است؛ اما در فعالیت هایی مانند کارهای گروهی و انفرادی، مراسم آیینی، بازی های کودکانه، مراسم طنز و داستان خوانی، می‌توان گفت موسیقی در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد؛ به‌صورتی که گاهی نیز این دسته از مراسم بدون حضور موسیقی برگزار می شود.
سبک‌های موسیقی عربی در خوزستان رابطه مستقیمی با زیست مردم دارند. برای نمونه در بسیاری مراسم جدی و حتی در سوگ، بسیاری از مردم سبک موسیقی علوانیه را اجرا یا گوش می‌کنند که سبکی حزین همراه با بیان روایاتی از مسائل اجتماعی است. همچنین موسیقی بدوی یا موسیقی صحرانشینان به‌ویژه در جامعه شترداران رواج دارد و ساربان اغلب با نوایی با عنوان «حدی» سعی در ایجاد ارتباط با شترها می‌کند.
همچنین در بسیاری از محافل دورهمی، مردم محلی از «صفگه اهوازی» که نوعی دست‌زدن هماهنگ است نیز برای ابراز شادی استفاده می‌کنند. گروه‌هایی با عنوان «خشابه» پای ثابت مراسم و جشن‌های عروسی موسوم به «حفله»اند. این گروه‌ها اجراهایی ریتمیک دارند که محبوب بسیاری از جوانان است.
جغرافیای موسیقی عرب
موسیقی شعبی-ریفی (مردمی- روستایی) به دو بخش موسیقی«ریفی» (روستایی) و موسیقی «بدوی» (چادرنشینان) تقسیم‌بندی می‌شود. ناظر کیفی آلبوم «موسیقی مردمان عرب خوزستان» با این توضیح افزود: موسیقی«ریفی» (شبه‌کلاسیک) بین عرب‌های خوزستان نیز خود به دو دسته موسیقی عرب‌های مرکز و جنوب استان (شامل شهرهای اهواز، باوی، کارون، شادگان، خرمشهر، آبادان و بندر ماهشهر) و موسیقی عرب‌های غرب استان (شامل حمیدیه، هویزه و دشت آزادگان) تقسیم می‌شود که هریک از این مکاتب نیز دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد خودند. گروه‌های موسیقی شعبی - ریفی عرب خوزستان به اسامی «کیفچِیه» یا «الخشابه» نیز شناخته می‌شوند.
سازهای رایج در این گروه‌ها شامل سنتور (۱۲خرک)، قانون، نای (نی)، مُطبگ (نی‌جفتک)، کمان (ویولن)، جُوزه (کمنجِه)، طَبلا (داربُوکا)، رَق (دایره‌زنگی) و کاسُورِه (خَشابِه) هستند.
نظر شما