ازن با گرما می‌آید و می‌رود

میان «ازن» به‌عنوان یک آلاینده، در روزهای گرم سال که بیشتر شامل تابستان می‌شود، بعضا هوای شهر را آلوده می‌کند. برای اطلاع از چند و چون این آلاینده و نحوه پایش آن در پایتخت سراغی از دکتر محمدصابر باغخانی‌پور، سرپرست شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران گرفتیم. این مقام مسئول در مصاحبه پیش رو به تشریح این آلاینده، مخاطرات آن برای سلامتی و نحوه مواجهه شهروندان با آن پرداخته است.

ازن که به‌عنوان آلاینده تهران شناخته می‌شود، از کجا می‌آید و برای اندازه‌گیری آن‌چه روندی طی می‌شود؟
گاز ازن به‌صورت روزانه در هوای شهر تهران اندازه‌گیری می‌شود و دستگاه‌های اندازه‌گیری آن در ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا وجود دارد. گاز ازن یکی از 6پارامتر اصلی در محاسبات آلایندگی شهر تهران است. ازن یک آلاینده ثانویه محسوب می‌شود و به‌طور مستقیم از فرایند سوخت تشکیل نمی‌شود. این گاز در لایه تروپوسفر جو یک آلاینده ثانویه بوده و به‌طور مستقیم از منابع انتشار مانند اگزوز خودرو تولید نمی‌شود، بلکه توسط واکنش‌های شیمیایی بین اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار در حضور اشعه ماورای بنفش (UV) خورشید ایجاد می‌شود. در بخش منابع باید بگویم که وسایل نقلیه موتوری منبع مهمی برای تولید ترکیبات آلی فرار (VOCs) و اکسیدهای نیتروژن (NOx) که پیش‌سازهای تولید آلاینده ازن، شناخته می‌شوند. اکسیدهای نیتروژن عمدتا زمانی تولید می‌شوند که سوخت‌های فسیلی مانند بنزین، گازوئیل، نفت یا زغال‌سنگ در منابعی چون نیروگاه‌ها، وسایل نقلیه موتوری، کوره‌ها، بویلرهای صنعتی، سوزاندن زباله و سایر منابع احتراق با حرارت بالا می‌سوزند.

آیا باید مردم نگران این آلاینده باشند یا آن اندازه که شایع شده خطرناک نیست؟
البته این گاز بی‌خطر هم نیست. ازن گازی بی‌رنگ تا آبی روشن و یک اکسیدکننده قوی است. ازن به 2دسته اصلی شامل لایه ازن در بخش استراتوسفر جو با نام ازن خوب و ازن سطح زمین (در بخش تروپوسفر) با نام ازن بد تقسیم‌بندی می‌شود. لایه ازن ما را در برابر تابش بیشتر فرابنفش خورشید محافظت می‌کند. با این حال افزایش غلظت این گاز در سطح زمین و در هوایی که ما تنفس می‌کنیم می‌تواند باعث مشکلات جدی برای سلامتی شود. این گاز در لایه تروپوسفر یعنی لایه تنفسی ما، گاز خطرناکی است و می‌تواند ریه را درگیر کند و سبب تخریب سلول‌های ریوی می‌شود.

یعنی اندازه ذرات معلق ریزی که در پاییز و زمستان شهر را آلوده می‌کنند برای سلامت مضر است؟
مردم فکر می‌کنند هیچ تفاوتی میان گاز ازن و آلاینده‌های زمستانی نیست. اگرچه گاز ازن به‌عنوان آلاینده شاخص می‌تواند خطرناک باشد اما با شناخت رفتار گاز ازن که در گرما و دمای بالا و تابش مستقیم اشعه خورشید افزایش پیدا می‌کند، می‌توان در زمان افزایش این گاز از خود حفاظت کرد و از مخاطرات آن در امان ماند. افزایش ازن در مدت کوتاهی از سال، عمدتا تیر و مردادماه و برخی دیگر روزهای گرم سال اتفاق می‌افتد. افزایش این آلاینده مشخصا در ساعات اوج گرما یعنی از ساعت 11صبح تا 18 اتفاق می‌افتد و بعد از آن قرار گرفتن در فضای آزاد مشکلی برای سلامتی ایجاد نمی‌کند.

مردم چگونه می‌توانند از بالا و پایین رفتن غلظت این آلاینده مطلع شوند؟
ما با آلاینده‌ای روبه‌رو هستیم که تغییرات ساعتی و دمایی بر غلظت آن مؤثر است. ممکن است مدت زمان افزایش این آلاینده محدودتر از این بازه که گفتم، باشد و تنها یک ساعت و حتی کمتر از آن در وضعیت هشدارآمیز باشد. برای آگاهی از این مهم ‌مردم می‌توانند از طریق مراجع اطلاع‌رسانی عمومی، رسانه‌ها، سایت این شرکت به آدرس air.tehran.ir و اپلیکیشن کیفیت هوای تهران مطلع شوند.

برای در امان ماندن از مخاطرات آلاینده ازن چه باید کرد؟
استفاده از ماسک‌های N95 برای جلوگیری از مواجهه با آلاینده‌های ذره‌ای از جمله PM10 , PM2.5 مؤثر است و هیچ فیلتری مانع رسیدن ازن که یک آلاینده گازی است به سیستم تنفسی نیست. بنابراین حتماً برای کاهش مخاطرات این آلاینده، عدم فعالیت و تردد در فضای باز و همچنین در معرض نور خورشید قرار نگرفتن تأکید می‌شود. با این وجود در صورتی‌که گاز ازن و ذرات معلق هم زمان در شرایط فراتر از حد سلامت قرار داشته باشند، استفاده از ماسک‌های استاندارد به منظور کاهش اثرات سینرژیک آنها موثر خواهد بود.

پس چه گروه‌هایی باید بیشتر مراقبت کنند؟ اینجا هم گروه‌های حساس به آلودگی هوا باید بیشتر رعایت کنند؟
بله. ازن موجود در هوایی که تنفس می‌کنیم، به‌خصوص در روزهای گرم آفتابی که ازن به فراتر از حد مجاز می‌رسد، بیشتر به کسانی آسیب می‌رساند که مبتلا به بیماری‌های تنفسی از قبیل آسم هستند. همچنین کودکان، سالمندان و افرادی که در فضای باز کار و فعالیت می‌کنند، نسبت به بقیه افراد آسیب‌پذیرتر هستند. علاوه بر این، افرادی با ویژگی‌های ژنتیک خاص و افرادی که دریافت کمتری از مواد مغذی خاص مانند ویتامین C و E دارند، در معرض خطر بیشتری از قرار گرفتن گاز ازن هستند. کودکان هم در معرض بیشترین خطر مواجهه با ازن هستند، زیرا ریه‌های آنها هنوز در حال رشد است و هنگامی که سطح ازن بالاست زمانی است که بیشترین فعالیت را در فضای باز دارند که این امر باعث افزایش مواجهه آنها با این آلاینده می‌شود.

آیا بود و نبود تابش مستقیم خورشید ازن را کم و زیاد می‌کند؟
اشعه (UV) عامل تشکیل گاز ازن است، البته اشعه فرابنفش به تنهایی می‌تواند عامل سرطان باشد و دوری از تابش نور خورشید عامل مهمی است که باید باعث اجتناب از این مخاطرات شود. اما گاز ازن ممکن است برخی روزها به‌دلیل نبود پیش‌سازها در گرما و اشعه مستقیم خورشید وجود نداشته باشد.

سهم ازن در تعطیلی‌های اخیر تهران چه بوده است؟
در روزهای اخیر بیشتر گرمای هوا و ناترازی انرژی و شاید مشکلاتی که برای تأمین برق در کشور رخ داده بود، مسئولان را مجاب به تعطیلی ادارات کرد ولی گاز ازن دلیل این تعطیلی‌ها نبوده است. باید یادآوری کنم که شرکت کنترل کیفیت هوا، به صورت روزانه در برخی ایستگاه‌ها، سنجش پیش‌سازهای گاز ازن را انجام می‌دهد بنابراین متوجه می‌شویم افزایش پیش‌سازها به افزایش گاز ازن منجر می‌شود یا خیر؟، البته این پیش‌بینی بسیار کوتاه مدت بوده و شرکت کنترل کیفیت هوا در مسیر افزایش فناوری‌های به‌روز برای این نوع مدلسازی و پیش‌بینی گام‌های ابتدایی را برداشته است.