می‌گویند تهران انار ندارد، هوای پاک ندارد، پرنده ندارد. اما تهران پرنده دارد. شهر ما اگر در دیگر عرصه‌ها از طبیعت فاصله گرفته است اما به مدد ساختمان‌ها و درختان بلندش و غذاهایی که در آن یافت می‌شود، تهران، زیستگاه 140 گونه پرنده آزاد و وحشی شده است.
این نتیجه تحقیقات پرویز بختیاری، کارشناس ارشد محیط زیست است که با دانشجویانش به انجام رسانده و در قالب کتاب «پرندگان شهر تهران و حومه» به چاپ رسانده است. با بختیاری که در اداره ساماندهی شهرداری منطقه مشغول به کار است، درباره پرندگانی که در این روزهای فصل پاییز در منطقه ما سکونت دارند، به گفت‌وگو نشستیم.این محقق 35 ساله، بیش از 10 سال است که در رشته اکوتوریسم یا طبیعت‌گردی فعالیت می‌کند.
یکی از فعالیت‌های بختیاری در زمینه اکوتوریسم، تدریس در رشته پرنده‌نگری است که سال‌ها است آنها را دنبال می‌کند. او به عنوان مدرس سازمان میراث فرهنگی در رشته پرنده‌نگری تا به حال هزار و 200 دانشجو و علاقه‌مند به طبیعت‌گردی را آموزش داده که علاقه فراوانی به طبیعت دارند.
این آموزش‌ها شامل دوره‌ها آموزش تربیت راهنمای تورهای طبیعت‌گردی در رشته پرنده‌نگری است که در مؤسسه‌های آوای طبیعت پایدار، مؤسسه ترلان و... زیر نظر سازمان میراث فرهنگی ارائه می‌شود. این دانشجویان ضمن طی کردن یکسری دوره‌های آموزش تئوری یا تورهای گردشگری در نقاط مختلف شهر یا کشور همراه می‌شوند تا با زیستگاه‌های پرندگان وحشی بیشتر آشنا شوند و بتوانند این آموزش‌ها را به دیگران نیز منتقل کنند.
در همین زمینه اگر شما هم علاقه‌مند هستید از این پس این رشته از طبیعت‌گردی را دنبال کنید می‌توانید از سوی سازمان میراث فرهنگی در یکی از این مؤسسه‌ها ثبت‌نام کنید و یک پرنده‌نگر شوید.
تهران غیر از کلاغ و گنجشک، پرنده دیگری هم دارد؟
متأسفانه این تصور که با وجود ساخت و سازهای شهری و انواع آلودگی‌های صوتی، پرندگان وحشی از این شهر رفته‌اند و حیات وحش دیگر هیچ زیستگاهی در شهر ندارد، یک تصور کاملاً نادرست است. چرا که ما در همین تهران خودمان چیزی حدود 140 گونه پرنده داریم که یا پرندگان بومی هستند یا اینکه در فصل‌های خاصی از نقاط مختلف کشور یا خارج از کشور به تهران مهاجرت می‌کنند.
به طور مثال؛ در هفته‌های آخر اسفندماه که همه درگیر سر و سامان دادن به کارهایشان برای استقبال از سال نو هستند، شهر تهران مملو از پرندگان آزاد بسیار زیبایی می‌شود که حدود 2 هفته در شهر می‌مانند. بخشی از این پرندگان، پرندگان مهاجر هستند که با شروع فصل بهار، به تهران مهاجرت کرده‌اند و بخش دیگر هم پرندگانی هستند که در فصل پاییز و زمستان به شهر ما میآیند و در تابستان به شهرهای مختلف و شهرهای شمالی ایران مهاجرت می‌کنند.
زیستگاه‌های این پرندگان را در کدام مناطق می‌توان پیدا کرد؟
همه جا، از کوه‌ها و ارتفاعات شمال شهر همچون درکه، دربند گرفته تا مناطق کشتزار جنوب شهر. از لابه‌لای ساختمان‌های بلند چندطبقه گرفته تا لابه‌لای درختان و درختچه‌های متنوع پارک‌ها و بوستان‌های محله‌های خودمان. فرقی نمی‌کند، در همه جای این شهر می‌توان این پرندگان را دید.
به طور مثال؛ شاید مردم اصلاً نتوانند تصور کنند که ما در همین محله خودمان پرندگان وحشی همچون شاهین داریم که در آسمان این شهر، آزاد پرواز می‌کنند. نمونه زیادی از این پرندگان، پشت پنجره‌های بلند ساختمان‌های مرتفع منطقه ما دیده شده که به این ساختمان‌ها به شکل صخره نگاه می‌کنند و در آنجا زندگی می‌کنند.
خیلی از ما تصور می‌کنیم که مرغان دریایی را نمی‌توان در شهر دید اما جالب است بدانید که زمانی که کشت و کار در مزرعه‌ها و کشتزارهای جنوب شهر تمام می‌شود و آب در آنها مثل تالاب راکد می‌ماند، می‌توان 15 تا 20 هزار پرنده کاکایی ¨مرغ دریایی© را در آنها دید.
در مناطق مرکزی شهر چطور، این مناطق که تالاب یا کوه ندارد چطور می‌توان گونه‌های پرندگان وحشی یا آزاد را پیدا کرد؟
خوب در مناطق مرکزی شهر، پارک‌های قدیمی زیادی همچون پارک رازی، بوستان دانشجو و... در منطقه 11 وجود دارد که یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان شهر تهران هستند. چرا که هم تنوع گونه‌های گیاهان در آنها زیاد است و هم اینکه داخل این پارک‌های قدیمی، درختان کهنسالی وجود دارد که داخل آنها حفره‌های زیادی برای لانه‌سازی پرندگان وجود دارد.
به طور مثال؛ تنه درختان بلند همچون کاج داخل پادگان‌های نظامی که نمونه آنها در منطقه 11 از جمله پادگان حر وجود دارد، دارکوب‌های زیادی زندگی می‌کنند که روی آنها لانه دارند. طوطی، سارها و میناها را هم می‌توان در لابه‌لای این درختان پیدا کرد یا پرندگانی همچون سره طلایی، سره جنگلی، سهره دمگاه سفید از شاخص‌ترین پرندگان مهاجری هستند که زمستان‌ها پارک‌های سرسبز و قدیمی همچون پارک رازی، پارک شهر را به عنوان زیستگاه انتخاب می‌کنند.
حتی مرغ‌های دریایی ¨کاکایی© هم در منطقه ما پیدا می‌شوند و می‌توان پرواز آنها روی دریاچه پارک رازی دید. البته به شرطی که مردم اطلاعات و شناخت کاملی درباره پرنده‌ها داشته باشند.
در این فصل سرد هم می‌شود در محله ما پرنده‌ای دید؟
بله. در فصل پاییز و زمستان پرنده‌های کوچک مانند چرخ‌ریسک سرآبی، چرخ‌ریسک بزرگ، سینه‌سرخ، سهره جنگلی، سهره طلایی در لابه‌لای درختان و بوته‌ها دیده می‌شوند. کنار آبنماها و دریاچه پارک رازی می‌توانید کاکایی سرسیاه را ببینید؛ پرنده‌ای سفید‌رنگ که مردم به آنها مرغ دریایی می‌گویند. این پرندگان در شمال و شمال غرب کشور بیشتر در تالاب «کانی برازان» زادآوری و زندگی می‌کنند و برای مهاجرت به جنوب و شرق مدتی به تهران میآیند. در حال حاضر منتظر آمدن این پرندگان هستیم.
کی و کجا می‌توانیم این پرندگان را ببینیم؟
این پرندگان بیشتر در محل‌هایی که دارای درختان بلند باشد، دیده می‌شود. برای دیدن پرندگان، صبح زود می‌توانید به پارک رازی یا پارک دانشجو بروید، کمی دانه و گندم بپاشید و قدری فاصله بگیرید و منتظر دیدن این پرنده‌ها باشید. به همراه داشتن یک دوربین چشمی کمک زیادی به شما می‌کند.
آب چیلک تک‌ری را چند بار در حاشیه پارک رازی دیده‌ام. هوا که کمی سرد شود، این پرنده‌ها میآیند. در پارک دانشجو می‌توانید دارکوب و سار را به راحتی ببینید. پرندگان تهران گروهی مهاجر زمستانه، گروهی مهاجر تابستانه، گروهی مهاجر عبوری و برخی دیگر دائمی هستند.
مهاجران عبوری، برخلاف مهاجران تابستانه و زمستانه که در این فصل‌ها به تهران مهاجرت می‌کنند، در حال مهاجرت به دیگر کشورها از تهران می‌گذرند و برای به دست آوردن غذا 2 روز تا یک هفته اینجا می‌مانند. وقتی این پرندگان روی زمین دنبال غذا می‌گردند، می‌توانید آنها را ببینید.
در این فصل سرد، اهالی چه کمکی می‌توانند به پرنده‌ها بکنند؟
در فصل سرد سال به دلیل کم شدن غذا با ریختن دانه پشت پنجره می‌توانیم کمک بزرگی به پرندگان بکنیم. قمری خانگی، گنجشک خانگی، کبوتر چاهی به عنوان پرندگانی که از انسان‌ها هراس کمتری دارند هم برای خوردن غذا پشت پنجره میآیند. این کار لطف بزرگی به آنهاست.
شما طرحی هم در این زمینه در منطقه ارائه داده‌اید؟
بله. به طور مثال، یکی از طرح‌های من ایجاد سایت پرنده‌نگری در پارک رازی است که در آن محوطه‌ای برای پرنده‌ها در نظر گرفته شود تا با ریختن دانه و غذا در آنجا جمع شوند. علاقه‌مندان می‌توانند از فاصله دورتر با دوربین‌های مخصوص آنها را ببینند و از روی کتاب پرندگان نوع آنها را تشخیص دهند.
این کار هم ویژه گروه خاصی نیست و همه در هر گروه سنی از بچه‌ها گرفته تا بزرگ‌ترها می‌توانند از آن لذت ببرند و ضمن آموزش به نوعی از این تفریح برای پر کردن اوقات فراغتشان استفاده کنند. از طرفی دیدن پرنده‌ها بخصوص پرنده‌های وحشی یا آزاد جدای از جنبه آموزشی و تفریحی، تأثیر بسیار خاصی در روح و روان انسان‌ها دارد. وقتی شما به تماشای یک پرنده آزاد می‌نشینی یا به صدای آوازش گوش می‌دهی انگار از دنیایی از مشکلات دور شده‌اید و فکر و روحتان آرام شده است.
نا امید نباشید
همه دست به دست هم داده‌اند تا تدبیری برای ترافیک پایتخت اتخاذ کنند. تونل توحید، گسترش خطوط مترو، اتوبوس‌های تندرو، اصلاح هندسی و طرح زوج و فرد کردن تردد خودروها در خیابان‌ها و... اگراز هر شهروندی بخواهیم 2 مشکل تهران را نام ببرد، بدون شک یا اول می‌گوید ترافیک و دوم آلودگی هوا یا اینکه این 2 را جابجا عنوان می‌کند.
خلاصه اینکه در حساسیت موضوع، تغییری ایجاد نمی‌شود چرا که تهران، هم ترافیک دارد و هم آلودگی هوا. که هر دو اینها بلایی است برای رنج دادن شهروندان. همان‌گونه که گفته شد، برای ترافیک، اقداماتی صورت پذیرفته یا در حال انجام است اما معضل آلودگی هوا، همچنان پابرجاست.
حال حکایت منطقه ما هم در نوع خود، جالب است و تکان‌دهنده. چرا که در مرکز شهر واقع شده‌ایم و محل تردد انواع وسایل نقلیه عمومی و غیرعمومی که سرب به حلقمان فرو می‌برند. اما در نهایت اینکه باید فکری برای آلودگی هوا کرد، می‌توان به فضاهای سبز منطقه هم دلخوش بود و با کمی آگاهی، دریافت که می‌توان ساعاتی را به دور از دود، در همین منطقه خودمان سپری کرد و به بوستان‌های محله رفت. جالب است بدانید که بوستان‌های منطقه ما، پرندگان گوناگونی جز کلاغ و گنجشک دارند که می‌توان از تماشایشان لذت برد. خلاصه اینکه ناامید نباشید.
کتابی برای پرندگان شهر
اگر اهل مطالعه هستید و علاقه به دیدن حیات وحش پنهان شده در شهر، برای شروع بد نیست نگاهی به کتاب «پرندگان شهر تهران و حومه» بیندازید. این کتاب به همت پرویز بختیاری تألیف و در اردیبهشت ماه سال جاری منتشر شده است. کتاب، در قطع جیبی با 120 صفحه عرضه شده که در آن 126 گونه از پرندگان آزاد یا وحشی شهر تهران معرفی شده است.
پرندگانی که در فصل‌های مختلف به شهر تهران مهاجرت می‌کنند، زیستگاه‌های مختلفی در شهر تهران دارند که از تنوع زیادی برخوردار است. البته پرندگانی که به شکل دائم در کلانشهر تهران نیز ساکن هستند در فهرست اطلاعات این کتاب وجود دارد که تنوع آنها هم بسیار زیاد است.
شما در این کتاب می‌توانید اطلاعات کاملی را درباره انواع گونه‌های پرندگان شهر تهران و حومه برحسب جنسیت، رنگ، اندازه، محل سکونت و... کسب کنید و با تصاویر آنها آشنا شوید. در واقع شما با مطالعه این کتاب می‌توانید با انواع پرندگانی که در آسمان آبی این کلانشهر پرواز می‌کنند آشنا شوید و اطلاعات کاملی را درباره آنها کسب کنید که پیش از آن اطلاع نداشتید.
به طور مثال؛ در شهر تهران در لابه‌لای درختان سوزنی‌برگ همین شهر خودمان پرنده‌ای وجود دارد به نام «تاج طلایی». این پرنده کوچک‌ترین پرنده در خاورمیانه است که حدود 9 سانتیمتر طول و 5 گرم وزن دارد. ویژگی این پرنده غیر از وزن و اندازه کوچکش، لکه زرد‌رنگ روی سرش است که باعث شده به آن تاج‌طلایی بگویند.
این پرنده در ایام پاییز و زمستان به شهر تهران مهاجرت می‌کند و بهار و تابستان از کشور ما خارج شده و به کشورهای شمالی ایران مهاجرت می‌کند. برای دیدن این پرنده زیبای کوچک کافی است در پاییز یا زمستان سری به پارک‌های شهر تهران از جمله پارک جمشیدیه یا پارک رازی بزنید تا بتوانید آنها را در لابه‌لای درختان سوزنی‌برگ پیدا کنید. در طول تابستان هم پرندگان زیادی ساکن شهر تهران هستند که با مطالعه آنها می‌توانید با آنها بیشتر آشنا شوید و محل سکونت آنها را پیدا کنید.
زاغ‌ها و زباله‌ها
محمدعلی اینانلو سال‌های کودکی‌اش را در منطقه ما گذرانده است؛ در محله امیریه و امروز یکی از چهره‌های شناخته شده عرصه محیط زیست است. با او درباره پرندگان این شهر صحبت کردیم. او معتقد است که پرندگان تهران، کاهش یافته‌اند. دلیل این امر را هم در مهم‌ترین خیابان منطقه ما می‌یابد:
«پرنده‌های تهران زیاد نشده‌اند بلکه تهران گسترده‌تر شده. شاهد این امر را هم در خیابان ولی‌عصر ¨عج© می‌توانید بیابید؛ روزگاری اگر از خیابان ولی‌عصر ¨عج© رد می‌شدید، به دلیل کثرت پرندگان، نمی‌شد از زیر درخت رد شد اما به دلیل آلودگی هوا و دخالت‌های ما در محیط زیست که در نتیجه آن اکوسیستم بر هم خورده است و به جای دیگر پرندگان، جمعیت زاغی و کلاغ زاغی افزایش یافته که دشمن طبیعت هستند.
آنها گونه‌های دیگر پرندگان را از بین می‌برند، لانه‌هایشان را تخریب و تخم جوجه‌هایشان را از بین می‌برند.» در میان خبرهای آتش‌نشانی، هر از چندی خبر به دام انداختن پرنده‌ای شکاری در شهر دیده می‌شود. اینانلو این امر را طبیعی می‌داند: «افزایش پرنده شکاری طبیعی است، هرجا که غذا هست، شکارچی هم هست.
اینها هم تعدادشان افزایش نیافته بلکه انواعشان افزوده شده.» اینانلو درباره دلایل کلاغ و کلاغ زاغی در تهران همچنین می‌گوید: «کلاغ‌ها به دلیل نوع رفتار ما با زباله‌ها افزایش یافته‌اند. بشری که روزی در طبیعت دخالت کرد و نظم طبیعت را برهم زد باید امروز مجدد در طبیعت وارد شود و با گونه‌های مهاجم مقابله کند.
در توکیو چند سال پیش با افزایش جمعیت کلاغ مواجه بودند و طرح کاهش جمعیت کلاغ‌ها را به اجرا درآوردند؛ تعدادی از آنها را کشتند و لانه و تخم جوجه‌هایشان را از بین بردند.» اینانلو از بی‌توجهی مسئولان محیط زیست استان تهران و شهرداری به این نکته گلایه‌مند است و می‌گوید:«ما هرچه تذکر می‌دهیم گمان می‌کنند حرف فانتزی می‌زنیم و متأسفانه کسی این بصیرت را ندارد که به این نکته توجه کند.»
طرح دوستی
پرویز بختیاری طرح سایت پرنده‌نگری را به شورای شهر فرستاده تا درباره اجرایی شدن آن تصمیم گیری شود. دکتر اسماعیل کهرم، عضو کمیته محیط زیست شورای اسلامی شهر تهران، درباره مراحل اجرایی شدن این طرح چنین می‌گوید: «هفت شهر عشق را عطار گشت/ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم.
این طرح با کمبود و مشکلات مادی مواجه شد. اتفاقاً این طرح خیلی کم هزینه هم بود یعنی 10تا 15 دوربین تلسکوپی لازم داشت و ایستگاه‌هایی در دل پارک‌ها و یک راهنما که زمانی که افراد و بخصوص بچه‌ها به پارک می‌روند آنها را راهنمایی کند. اما چون ردیفی برای بودجه این طرح پیش‌بینی نشده است، طرح مسکوت ماند.» این استاد محیط زیست حتی خود هم دست به کار شده است و از مؤسسات بین‌المللی برای اجرای این طرح کمک خواسته است:
«به مؤسسه حفاظت محیط زیست نیویورک هم نامه نوشتم اما به دلیل تحریم‌ها آنها هم از ارائه کمک ابا کردند. اما به نظرم اگر آقای بختیاری این طرح را به شهرداری بفرستد و از آقای دکتر قالیباف کمک بخواهد بهتر به نتیجه برسد.» عضو کمیته محیط زیست شورای شهر، طرح ایجاد سایت‌های پرنده‌نگری را طرحی مردمی می‌داند و این فصل را که پرندگان مهاجر به تهران آمده‌اند، فرصت مناسبی برای آشتی کودکان با پرندگان توصیف می‌کند.
اما کهرم با نظر کاهش پرندگان تهران موافق نیست: «هیچ دلیلی نداریم که بگوییم تعداد پرندگان تهران کم شده‌اند. روز اول عید که من در کاخ سعدآباد برنامه داشتم همه درختان پر بودند از پرنده.در تهران حدود 150 گونه پرنده شناسایی شده است. شما به پارک شهر بروید ببینید چقدر پرنده می‌بینید، همین طور پارک جمشیدیه.
درختان سفارت انگلیس پر است از انواع پرنده‌ها. هر جا که در تهران امکان حضور پرنده بوده، در آن پرنده می‌بینید.» او درباره کلاغ زاغی‌ها هم به نکته‌ای اشاره می‌کند و می‌گوید: «نظر دوستانی که می‌گویند کلاغ و کلاغ زاغی‌ها تخم دیگر پرنده‌ها را می‌خورند، موافقم اما موافق نیستم که این مسئله رسانه‌ای شود. آنها هم نقش تعادلی در طبیعت دارند.
مثلاً پرندگانی که کلاغ زاغی به تخم جوجه‌هایشان آسیب می‌رسانند معمولاً روی شاخه‌های نازک لانه می‌سازند که اگر کلاغ روی آن شاخه بنشیند، تعادلش بر هم می‌خورد. اگر موضوع کلاغ زاغی‌ها را این‌گونه مطرح کنیم، هر بچه‌ای یک تفنگ بادی در دست می‌گیرد و اقدام به کشتن پرنده‌ها به اسم مقابله با کلاغ‌ها می‌کند.»
همشهری محله - 11
