خیابان ولی‌عصر (عج) تاریخی است که ابتدای آن افتاده است. از میدان راه آهن که شروع می‌شود چیزی از گذشته با خود ندارد و تنها وقتی از زیر پل پارک وی عبور می‌کند تا راهش را به سوی میدان تجریش ادامه دهد، بخشی از خاطرات تهران سال‌های دور را به یاد آدم‌هایی می‌آورد که هم سن و سال این خیابان هستند.
سال 1309 خورشیدی است و مجلس شورای ملی ایران قانونی را برای احداث و توسعه خیابان‌های تهران تصویب کرده است. پس از آن مراحل ساخت جاده مخصوص پهلوی آغاز می‌شود، جاده‌ای که بعدها به نماد تهران مدرن تبدیل می‌شود. در آن زمان منطقه شمیرانات بیشتر باغ بزرگ و ییلاقی برای تهرانی‌های مرفه محسوب می‌شد.
پیدا کردن کسی که خودش شکل و شمایل خیابان آن روزگار را دیده باشد به اندازه برگرداندن چنارهای از بین رفته خیابان غیرممکن است. با این حال علیرضا مددی 65 ساله و از مغازه‌داران حاشیه خیابان می‌گوید:
پدرم که خدابیامرز 1314سال پیش عمرش را داد به شما تعریف می‌کرد خیابان ولی‌عصر(عج) اوایل جاده‌ای خاکی بود که از میان تپه‌ها می‌گذشت و چندان شباهتی به خیابان‌هایی مانند سپه امام خمینی و شاهرضا؛ جمهوری که اطراف آنها ساختمان‌های مدرن ساخته شده بود، نداشت.
عبدالله مستوفی هم در کتاب خاطراتش شرح زندگانی من ماجرای ساخته شدن خیابان پهلوی؛ ولی‌عصر(عج) را این طور تعریف کرده که رضا شاه تصمیم می‌گیرد کاخ تابستانی‌اش را در سعدآباد یک جوری به کاخ زمستانی‌اش کاخ مرمر وصل کند. مهندس فردوسی، یکی از مهندسان شهرداری تهران که خیلی از خیابان‌های آن سال‌ها را ساخته بود، برای این کار انتخاب شد.
راست و دروغش با عبدالله مستوفی که می‌نویسد: رضاخان مهندس را به کاخ سعدآباد احضار کرده و گفته اینجا یک سنگ بگذار، مهندس هم گذاشته، رفته‌اند جلوتر، باز گفته یک سنگ بگذار، گذاشته، همین طور رفته‌اند و مهندس سنگ گذاشته تا قنات باغ فردوس. آنجا دیگر رضاخان گفته حالا همین راه را بگیر و برو تا تهران، خیابان ولی‌عصر¨عج© این طوری متولد شد.
خیابانی که خاطره‌ها را پاک می‌کند
تا سال1311 خورشیدی جاده هنوز خاکی بود. بعدها سنگفرش شد و با رسیدن آسفالت به تهران، این خیابان و چند خیابان مهم دیگر تهران آسفالت شدند.بعد از 1320 که شهر تهران برای توسعه شتاب گرفت، هر کسی وضعش بهتر بود، در امتداد 2 خیابان منتهی به شمیران ¨جاده قدیم یا شریعتی و جاده پهلوی یا ولی‌عصر (عج)بالا رفت و هر کس پول و پله کمتری داشت، در امتداد 2 خیابان منتهی به ری ¨خیابان ری و جاده قم پایین رفت.
تهران بزرگ و بزرگ‌تر شد و آن خیابان قدیمی آرام آرام به ولی‌عصر (عج) امروزی تبدیل شد. 22 آبان 1312 در مجلس شورای ملی قانونی تصویب می‌شود با عنوان احداث و توسعه معابر و خیابان‌ها. این قانون راه را برای شهردار رضاخان، کریم بوذرجمهری، باز می‌کند تا دستور تخریب دیوارها و دروازه‌های تهران را بدهد و تهران کوچک قجری را به تهران درندشت امروزی تبدیل کند.
قبل از همه این اتفاق‌ها فقط یک جاده خاکی بود که از پیچ شمیران در مرز شمالی تهران خیابان انقلاب به دهات شمیران و مناطق خوش آب و هوا و اعیان‌نشین آنجا راه داشت. آن موقع‌ها به آن می‌گفتند جاده قدیم و امروز اسمش خیابان دکتر شریعتی است. بعد که این خیابان ساخته شد، راه جدید شمیران محسوب می‌شد.
البته قبل از آن، در زمان قاجار، جنوب خیابان ولی‌عصر(عج) به صورت تکه تکه وجود داشت که آنها هم جزو خیابان‌های جدید و خارجی شهر بود و مخصوص قدم زدن شاهزاده‌ها و اعیان و دور و برش کاخ‌ها و باغ‌های نامداران قجری؛ از باغ فرمانفرما و کامران میرزا گرفته تا باغ اقبال‌الدوله. البته امروزاین باغ‌ها به ترتیب کاخ مرمر، دانشکده افسری و بیمارستان نجات هستند.
بلندترین خیابان خاورمیانه
خیابان ولی‌عصر (عج) تهران را باید یکی از نمادهای فرهنگی تهران به شمار آورد. علت این نامگذاری را در تنوع کاربری اطراف خیابان ولی‌عصر(عج) باید جست‌وجو کرد. بزرگ‌ترین تئاتر ایران یعنی تئاتر شهر در این خیابان قرار دارد. بزرگ‌ترین پارک تهران یعنی پارک ملت و همچنین زیباترین پارک تهران یعنی پارک ساعی در حاشیه این خیابان است.
رادیو تلویزیون، خبرگزاری‌ها و بسیاری از نمادهای فرهنگی در حاشیه خیابان ولی‌عصر(عج) قرار دارند اما آنچه خیابان ولی‌عصر (عج) را از دیگر خیابان‌ها متمایز ساخته درخت‌های چنار 2 طرف این خیابان است که زیبایی آن را چشم نواز کرده است. زیباترین قسمت این خیابان تقاطع محمودیه به سمت تجریش است که همچنان وضعیت قدیمی خود را حفظ کرده و تراکم درختان در آن دست نخورده باقی مانده است.
ساخت این خیابان در 80 سال قبل شاهکار مهندسی ایران به حساب می‌آمد به ویژه آنکه در بعضی نواحی مثل محدوده پارک ساعی که گودال عظیمی قرار داشت صدها کامیون خاک ریخته شد تا گودی مسیر پر شود . پارک ساعی بخشی از این دره است که تبدیل به پارک شد.
مرگ باور نکردنی سایه در بلندای خیابان
اطلاعات جسته و گریخته می‌گویند که هر سوی این جاده 30 هزار درخت کاشتند، یعنی در هر متر 2 درخت و در سرتاسر خیابان 60 هزار. اما حالا پس از7 دهه ، آمار منتشر شده نشان می‌دهد که خیابان ولی‌عصر(عج) تنها 11500 چنار دارد و این شاهدی است بر مرگ تقریباً 48 هزار درخت با کمی بالا و پایین؛ هرسال حدود 700 درخت.
این قلع و قمع چگونه رخ داد؟ خیلی ساده. تهرانی که از شمال به خیابان انقلاب محدود می‌شد و از آن پس تا چشم کار می‌کرد، بیابان بود و تپه و باغ و مزرعه ، خود را طی چند دهه تا پای البرز کشانده و آن جاده مخصوص در 2 سوی خود خانه‌ها و مغازه‌ها و ساختمان‌های انبوهی را می‌بیند که هر یک در جلو خود پلی دارند.
هر جا پلی هست، درختی نیست، طول پل‌های روی جوی آب 2 طرف خیابان ولی‌عصر (عج) را اندازه بگیرید، هر مترش حکایت از مرگ 2چنار دارد. غیر از این، خیابان‌های زیادی در این جاده مخصوص سر باز کرده‌اند و میدان‌ها و چهارراه‌های بسیار در مسیرش جا گرفته‌اند و باز چنارهای بیشتری قطع شده‌اند.
البته در ساخت پل پارک وی به جای قطع درختان آنها را با ریشه در آورده و در جای دیگر می‌کاشتند. همچنین در ایران رسم است که درختان را نزدیک به هم بکارند تا زود رشد کنند و صاف بالا بروند. درباره درختان خیابان ولی‌عصر (عج) نیز چنین کردند. ابتدا مشکلی نبود. اما حالا پس از چند دهه، چنارها بزرگ شده‌اند و نمی‌توانند تاج خود را آزادانه باز کنند.
ناگزیر به این سو و آن سو خم می‌شوند؛ خیلی از آنها با نخستین توفان بهاری یا پاییزی می‌افتند و زیر نخستین برف سنگین می‌شکنند. آیا این وضع ادامه پیدا خواهد کرد؟ در این صورت خاطرات همین یکی 2 نسل متأخر هم نابود خواهد شد.
خیابان ولی‌عصر(عج) به اصل خود باز می‌گردد
خاطره ماندگار چنارها
بهادر محلوجی معماری هر شهر هویت، تاریخ و وانمودی از فرهنگ حاکم بر آن شهر است. به همین دلیل حفظ و بهسازی آن با رعایت معیارهای هویتی نوع معماری آن، اهمیت زیادی دارد.امروزه اکثر کشورهای جهان، مناطق تاریخی و دیدنی خود را به روی اتومبیل‌ها بسته اند و کالسکه‌ها و اسب‌ها جای اتومبیل‌ها را گرفته اند.
خط تراموا کار حمل و نقل مسافر را بر عهده دارد و مردم در خیابان و پیاده روها به تفریح و خرید و بازدید مشغولند. خیابان ولی‌عصر(عج) اما به عنوان یکی از معدود نمادهای شهر تهران با مرگ چنارها دست در خویش گشوده و تغییرات غریبی کرده است. درباره مرگ چنارها در این خیابان فرضیه‌های زیادی وجود دارد ازجمله محمد حسین جزیره‌یی، استاد جنگل‌شناسی دانشگاه تهران و رئیس سابق سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور، می‌گوید:
درخت چنار احتیاج به آب زیاد دارد. اما در سال‌های گذشته ظاهراً برای زیبایی، بستر چنارهای خیابان ولی‌عصر(عج) را با سیمان و قلوه سنگ پوشانده‌اند و آب چندانی به ریشه نمی‌رسد. او می‌افزاید: عمق کم خاک در پای برخی چنارها نیز مزید بر علت شده و توان جذب آب در آنها را کاهش داده است.
از این گذشته آبی که در پای درختان و روی بستر سیمانی جاری است، آلوده به انواع سموم حاصل از ریختن زباله در جوی‌هاست. این سموم به ریشه درختان آسیب می‌رسانند و با تشکیل لایه‌ای ضخیم، نفوذپذیری هوا را بشدت کم می‌کنند. از سوی دیگر تهران در ناحیه بیابانی قرار گرفته و در نتیجه همیشه ذراتی از خاک در هوا معلق است که سطح برگ‌ها را می‌گیرد و مانع از تنفس آنها می‌شود. اما بدتر از خاک، آلودگی ناشی از رفت‌و‌آمد خودروهاست.
او از پژوهشی که با همکاری دانشگاه تهران و سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری به انجام رسیده یاد می‌کند که نشان می‌دهد درختان دو سوی خیابان‌ها، خیلی زودتر از درختان دیگر از بین می‌روند. تهدیدها اما به همین جا ختم نمی‌شود. برج‌سازی در این خیابان چند سالی است که شدت یافته و عرصه را بر چنارهای پیر بیش از پیش تنگ کرده است.
پی‌های عمیق، ریشه درختان را قطع می‌کنند، نخاله‌ها در پایشان ریخته می‌شوند و سایه بلند برج‌ها، آنها را در جست‌و‌جوی نور خمیده‌تر می‌سازند. براساس طرح سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران که مسئولیت درختان خیابان ولی‌عصر(عج) را برعهده دارد، قرار بود از سال 1372ریشه‌های درختان کهنسال تهران و از جمله چنارهای ولی‌عصر(عج) فوراً از بستر سیمانی آزاد شوند، اما این طرح پس از 12 سال هنوز به اجرا درنیامده است.
اما ظاهراً امیدواری‌های تازه‌ای احساس می‌شود. چندی پیش شهردار تهران اظهار امیدواری کرد با اجرای طرح‌هایی که در شهرداری مطرح است در نهایت خیابان ولی‌عصر(عج) به یکی از زیباترین خیابان‌های شهر، کشور و خاورمیانه تبدیل شود و در یک سال آینده با توسعه فرهنگی، اقتصادی و تفریحی بهترین خط بی‌آر‌تی و بزرگ‌ترین پیاده‌راه خاورمیانه در این خیابان ایجاد خواهد شد. این توجه فی‌نفسه خوب است. باید در انتظار نتایج آن نشست.
همشهری محله - 1
