شاید از همان ابتدا که موزه‌ها شکل گرفتند چنین مسئولیتی بر عهده‌شان نبود و فقط به‌عنوان مراکزی که بخشی از هویت و تاریخ کشورها را حفظ کنند مورد توجه قرار می‌گرفتند. روند شکل‌گیری موزه‌ها - این پدیده‌های شهری - براساس دیدگاه‌ها و نگرش‌های مختلفی که جوامع بشری با آن درگیر بوده‌اند، طی دوران‌های مختلف در کشورهای گوناگون و البته ایران متفاوت بوده است.
این مسیر طولانی در دیگر کشورها باعث شده است که امروزه موزه علاوه بر کارکرد حفاظتی، کارکرد آموزشی- فرهنگی پررنگ‌تری داشته باشد اما در ایران، آنگونه که باید و شاید هنوز موزه‌ها جایگاه‌شان را در زندگی اجتماعی مردم پیدا نکرده‌اند. سید‌احمد محیط‌طباطبایی به‌عنوان رئیس مؤسسه ایکوم در ایران نظرات خود را در این‌باره ارائه داده است. این گزارش نگاهی است به رخدادهای اجتماعی در طول تاریخ و تأثیر آن بر شکل‌گیری موزه‌ها.
با اختراع خط طی نسل‌های گوناگون افراد فرهیخته، اسناد و کتاب‌هایی را روی الواح گلی، پوست و کاغذ نوشته و در مکانی مخصوص کنار هم قرار می‌دادند تا با ارزش‌ترین دستاورد بشر یعنی فکر او که به وسیله خط مکتوب شده است، محافظت شود و آن‌را از نسلی به نسل دیگر منتقل کنند. از وظایف مهم موزه‌ها می‌توان به حفاظت و انتقال اطلاعات اشاره کرد اما با توجه به کارکرد کتابخانه‌ها از زمان‌های دور تاکنون، کتابخانه‌ها مکان‌هایی بوده و هستند که کتاب‌ها و اسناد مختلف را در آنها نگهداری می‌کرده‌اند، از این‌رو می‌توان این مراکز فرهنگی را به‌نوعی موزه‌های اولیه بشر نامید.
رنسانس، انقلاب صنعتی و انقلاب کبیر فرانسه
اما تفکر اصلی برای مجموعه‌داری را باید از بعد از رنسانس جست‌وجو کرد. سید‌احمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران در این باره می‌گوید: هسته اولیه شکل‌گیری موزه‌ها را می‌توان کسانی دانست که آثار هنری را در دوره‌های مختلف به‌خصوص دوره رنسانس جمع‌آوری می‌کرده‌اند. رنسانس یعنی بازگشت به گذشته و در آن زمان جمع‌آوری و حفظ آثار گذشتگان یعنی آثار یونانی از سوی خانواده‌هایی چون مدیسی و ... بنا به شرایط فکری جامعه مهم بوده است و شروع این تفکر را باید اساس شکل‌گیری گالری‌ها و موزه‌های اولیه دانست.اما اکثر کارشناسان، قرن 16 و تشکیل انجمن عتیقه‌‌شناسان انگلیس را پایه‌های تشکیل موزه‌های امروز می‌دانند.
در این دوره تفکر صنعتی شدن باعث می‌شود تا موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی از حالت خصوصی خارج شده و پذیرای مردم باشند که با تعریف کنونی موزه یعنی مؤسسه‌ای دائمی و بدون هدف مادی که درهای آن به روی همگان گشوده است و در خدمت جامعه و پیشرفت آن فعالیت می‌کند، سازگاری بیشتری دارد. به این ترتیب است که در سال 1683 میلادی، موزه آشولین نخستین موزه ملی بر مبنای یک مجموعه خصوصی در شهر آکسفورد انگلستان باز گشایی می‌شود.
پس از آن انقلاب کبیر فرانسه تأثیر زیادی در تغییر و تحول نگرش افراد جامعه داشته است که یکی از مبانی تشکیل موزه به شکل امروز یعنی تفکر و حفاظت از گنجینه‌ها برای نسل بعد را فراهم می‌کند و کاخ لوور در پاریس، به موزه ملی فرانسه تبدیل می‌شود. این نگرش یعنی حفاظت از گنجینه‌ها حتی در اهداف جنگ‌ها و لشکرکشی‌ها نیز تغییراتی ایجاد می‌کند.
محیط طباطبایی درخصوص این تغییر چنین می‌گوید: تا قبل از انقلاب فرانسه جنگ‌ها به قصد تصرف و یغما و گسترش نظامی بوده است تا گسترش یک ایده و یا تفکر. این تغییر نگرش کاملاً در لشکرکشی ناپلئون به مصر مشهود است، به‌طوری که در آن جنگ او را علاوه بر سپاهیانش، تعداد زیادی مورخ، گیاه‌شناس، جانورشناس و افراد مختلف همراهی کردند.
این بار فرهنگ ممالک دیگر، از سوی کشورهای غربی هدف قرار می‌گیرد که تولد رشته‌های شرق‌شناسی، آشور‌شناسی، مصرشناسی و بعدها ایرانشناسی را در مراکز اروپایی به همراه دارد. رهاورد این شناخت ایجاد مجموعه‌ها و موزه‌های کم‌نظیری است که آثار شرق را در خود جای داده‌است. در نتیجه عصر موزه‌های باشکوهی که در مکان‌های تاریخی یا کاخ‌های قدیمی که تغییر کاربری داده‌اند یا در کنار کتابخانه‌ها و دانشگاه‌ها قرار گرفته‌اند، آغاز می‌شود.
جنگ‌های جهانی اول و دوم
جنگ‌های جهانی اول و دوم که به‌دنبال آن بخش عظیمی از میراث فرهنگی بشر به نابودی کشانده می‌شود جامعه جهانی را بر آن می‌دارد که برای حفظ این آثار کاری انجام دهند. در نتیجه سازمان یونسکو در سال1945 میلادی و به‌دنبال آن کمیته بین‌المللی موزه‌ها(ایکوم) در سال1946 میلادی که زیرنظر یونسکو فعالیت می‌کند، به‌وجود می‌آید. بدین‌ترتیب تعداد زیادی کنوانسیون و برخی قراردادها تدوین می‌شود تا از دستاوردهای انسان در طول تاریخ حفاظت شود.
پس از جنگ جهانی دوم، تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در اروپا چهره موزه‌ها را به کلی دگرگون کرد و موزه‌های بزرگی مثل ارمیتاژ، برلین، بریتیش، انجمن‌های شرق شناسی و... ایجاد شدند. موزه‌ها در عصر ارتباطات درصدد ارائه خدمات آموزشی بیشتر و اشاعه فرهنگ برآمدند، از این‌رو برنامه‌های ویژه‌ای را برای کاربردی کردن موزه‌ها طراحی کردند در این میان وسایل ارتباط جمعی از قبیل روز‌نامه‌ها، رادیو، تلویزیون، سینما و ویدئو ابزار مهمی برای گسترش این اهداف بودند.
محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران می‌گوید: تا چند دهه قبل تصور می‌شد که موزه فضا و مکانی است که تنها دستاوردهای بشر در آن قرار می‌گیرد اما کم‌کم با تغییر کارکرد موزه یعنی جنبه آموزشی گرفتن، این تفکر شکل گرفت که هر چیزی قابلیت این را دارد که موزه باشد و در این زمان است که بافت‌های تاریخی موزه می‌شوند، شهر موزه می‌شود. یک شهر با میراث تاریخی، طبیعی، معنوی و هنری‌اش معنی پیدا می‌کند. در واقع موزه‌ها از چارچوب ساختمان و محیط خارج می‌شوند و این تفکر از سوی کارشناسان موزه شکل می‌گیرد که باید مردم و جامعه را به سمت داشتن فرهنگ موزه‌ای سوق دهیم.
روند شکل‌گیری موزه در ایران
اما در ایران نیز این روند قابل بررسی است. با توجه به تاریخ و فرهنگ کشورمان روند شکل‌گیری این مجموعه‌ها شاید قدیمی‌تر از برخی کشورهای توسعه یافته امروزی باشد.
آنچه از میان نوشته‌های مورخان دیده می‌شود، حاکی از آن است که از گذشته‌های دور، مجموعه‌های نفیس و ارزشمندی در کشور گردآوری شده است اما به مرور، به‌علت برخی اتفاقات از بین رفته یا تعداد کمی از آنها به عصر ما رسیده است، مثل الواح گلی دوره هخامنشی، مجموعه‌های سکه و... . همراه با پیشرفت علوم به‌ویژه علوم نظری، ایجاد مدارس، دانشکده‌ها و رواج متون ادبی ،علمی و ترجمه کتب به‌خصوص در زمینه فلسفه، اخلاق و طب از زبان‌های یونانی، سریانی و سانسکریت به پهلوی همچنین تشکیل کتابخانه‌ها در زمان‌های مختلف تاریخی ایران نسخه‌های خطی فراوانی در مراکز علمی کشور فراهم آمدند که نام شمار زیادی از این کتاب‌ها در الفهرست ابن‌الندیم آمده است. بنا بر همان دیدگاهی که در تعریف امروزی موزه نیز مطرح است - یعنی اینکه کتابخانه‌ها نیز نوعی موزه هستند- وجود کتابخانه‌های زیاد در کنار مدارس و دانشگاه‌ها و مراکز علمی ایران طی قرن‌های گذشته بر کسی پوشیده نیست.
سفر ناصرالدین شاه و انقلاب مشروطیت
اندیشه ایجاد موزه در ایران به‌منظور ارائه، نگهداری و حفظ میراث گذشتگان، نخستین بار توسط صنیع‌الدوله مطرح شد. به همین مناسبت در یکی از اتاق‌های بزرگ عمارت قدیم وزارت معارف، در ضلع شمالی مدرسه دارالفنون موزه‌ای کوچک ایجاد می‌شود اما پس از سفرهای ناصرالدین شاه به فرانسه و بازدید از موزه‌های با شکوه آن کشور، وی نخستین موزه ایران را با نام موزه همایونی در سال‌های1293-1291 ه.ش در کاخ گلستان ایجاد می‌کند.
اشیای این موزه به‌عنوان هنرهای تزیینی جمع شده بودند اما با توجه به غنا و تنوع آثار، کتابخانه و اسناد و مدارک موجود در این موزه که برخی از آثار آن اکنون در کاخ گلستان موجود است یکی از مهم‌ترین موزه‌های کشور به شمار می‌رفت.البته با وقوع انقلاب مشروطیت، نوع دیدگاه مردم به مسئله موزه‌ها تغییر می‌کند.
محیط طباطبایی در این خصوص می‌گوید: بنا بر هدف این انقلاب که براساس حقوق مردم شکل گرفت این دیدگاه به‌وجود می‌آید که مردم نسبت به گذشته تاریخی کشورشان حق دارند پس باید دارای یک موزه ملی باشند و موزه ملی ایران در عمارت مسعودیه شکل می‌گیرد. پس از آن با به حکومت رسیدن رضا شاه، علاقه به تاریخ و باستان‌شناسی سبب می‌شود تا موزه ملی به یک موزه باستان‌شناسی و به تبع آن به موزه ایران باستان تغییر نام پیدا کند. این روند که موزه ایران باستان یک موزه باستان‌شناسی صرف است و تمام مجموعه‌های این موزه از حفاری‌های باستان‌شناسی تشکیل شده است، دلیل همان تفکر است.
توسعه موزه‌های کشور
در حدود دهه40 وزارت فرهنگ و هنر وقت با تأسیس موزه‌هایی چون صنایع مستظرفه در تهران و موزه‌های رشت، کاشان و ... در دیگر استان‌ها سعی می‌کند موزه‌های کشور را گسترش دهد. در این دهه کشور ایران عضو کمیته بین‌المللی موزه‌ها(ایکوم) می‌شود و ارتباطات موزه‌ای کشور با دیگر کشورها افزایش پیدا می‌کند که نتیجه آن ساخت و بهره‌برداری از موزه فرش، موزه هنرهای معاصر، سفالینه و آبگینه و موزه آزادی است.
جنگ ایران و عراق
8سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران باعث می‌شود تا موزه‌ها در کشور دچار رکود شده و از اولویت‌های زندگی مردم خارج شوند. به‌نظر رئیس ایکوم ایران، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مهم‌ترین پدیده‌ای که وارد فرهنگ موزه‌ای کشور می‌شود، کاخ موزه‌ها هستند. در این زمان درهای کاخ‌ها روی شهروندان باز می‌شود اما تقریباً از سال75 به بعد دیدگاه تازه‌ای وارد فرهنگ موزه‌ای کشور می‌شود که براساس آن یک نانوایی، روستا، کافه یا هر چیزی که نشان از هویت ایرانی باشد جزئی از آثار موزه‌ای به شمار می‌رود.
کمبود منابع مالی و مشکلات اقتصادی و از سوی دیگر حفظ برخی از بنا‌های تاریخی موجب می‌شود تا بنا‌‌ها و محوطه‌های تاریخی مثل کاروانسراها، حمام‌ها، قلعه و... علاوه بر کاربرد تاریخی به موزه تبدیل شوند. در پی این تفکر ناگهان موزه‌های کشور از نظر کمی افزایش پیدا می‌کند و به چهار برابر ظرفیتش می‌رسد. نکته‌ای که اکنون بسیاری از کارشناسان روی آن اتفاق نظر دارند این است که باید موزه‌های کشور از نظر کیفی و خدمات رسانی به جامعه دچار تحولی اساسی شوند.
موزه‌های حال حاضر ایران با وجود داشتن کارشناسان موزه و موزه‌داری در تخصص‌های مختلف به‌علت نداشتن برنامه‌ریزی و هدفمند‌کردن کارکرد موزه‌ها از سوی مسئولان، نتوانسته‌اند با رشد اجتماعی- فرهنگی جامعه، رشد کنند. در نتیجه فاصله‌ای بین مردم و موزه‌ها ایجاد شده است که برای پر کردن این فاصله لازم است برنامه‌ریزی‌ها و هدف‌گذاری‌هایی از طرف سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، اداره کل موزه‌ها و دیگر نهاد‌ها برای بهبود کیفی موزه‌های کشور و موزه‌هایی که قرار است بعد از این ایجاد شود، صورت گیرد.
نگاه آخر
روند شکل‌گیری موزه در ایران تا قبل از رنسانس مشابه آن چیزی بود که در دیگر حوزه‌های تمدنی اتفاق می‌افتاد اما در مواردی به‌خصوص همزمان با قرون وسطی در اروپا این خط سیر در ایران، در سطحی بالاتر و بهتر از نمونه اروپایی‌اش بود.
در ایران در قرن19 یعنی در عصر ناصری ارتباطات ایران با اروپا افزایش پیدا می‌کند و پدیده‌ای به نام موزه جدید در دستور کار قاجار قرار می‌گیرد ولی به مفهوم واقعی تا دوران مشروطیت اقدام خاصی در مورد موزه‌های ایران صورت نمی‌گیرد. طی این سال‌ها روی این پدیده فرهنگی یعنی موزه تلاش‌های زیادی در دهه‌های اخیر صورت گرفته است اما در بسط و توسعه فرهنگ موزه‌ای در میان فرهنگ عامه کشورمان هنوز به سطح قابل‌قبولی نرسیده‌ایم.
موزه‌هایی برای بازدید
موزه آبگینه و سفالینه
نشانی: خیابان جمهوری، خیابان سی تیر، پلاک ۵۵
ساختمان این موزه متعلق به قوام‌السلطنه، وزیر احمد شاه قاجار، بوده است. در تالار شماره 2موزه آبگینه قدیمی‌ترین شیشه‌ها و لوله‌های شیشه‌ای و سفال‌های ایران به نمایش گذاشته شده است. این لوله‌های شیشه‌ای، سیلندر شیشه نام دارد که از معبد چغازنبیل کشف شده است و مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد است. طراح ویترین‌های این موزه زیبا مهندسی اتریشی به نام هانس هولاین است.
موزه هنرهای معاصر
نشانی: خیابان کارگر شمالی، پارک لاله
فعالیت فرهنگی و هنری این موزه از سال 1356 آغاز شده است که اطراف آن را فضایی سبز و زیبا موسوم به پارک مجسمه با تندیس‌هایی ارزشمند از هنرمندان پر آوازه معاصر ایران و جهان احاطه کرده است. طراحی و معماری ساختمان موزه هنرهای معاصر تهران که یکی از نمونه‌های با ارزش معماری نوین ایران به شمار می‌رود توسط کامران دیبا انجام گرفته است. مجموعه دائمی موزه شامل حدود 3 هزار اثر ارزشمند از هنرمندان پرآوازه مانند رنوار، لوترک، گوگن، پیکاسو، جکسون پولاک، کلاین و هنرمندان ایرانی مانند پرویز کلانتری، مش‌اسماعیل، پرویز تناولی و... است.
موزه صنعت برق ایران
نشانی: خیابان پیروزی، خیابان شهید علیرضا شهبازی (تابنده)
نخستین مولد برق در سال 1263 ه.ش به دستور ناصرالدین شاه قاجار وارد ایران شد و در تکیه دولت و (دربار)، به‌منظور روشنایی مورد استفاده قرار گرفت. موزه صنعت برق ایران موزه‌ای تاریخی، صنعتی و آموزشی است که در سال 1374، در محل اصلی یکی از قدیمی‌ترین نیروگاه‌های کشور احداث شد. در این گنجینه، اشیا و اسناد قدیمی مربوط به صنعت برق از حدود 120 سال پیش تاکنون به همراه پیشرفت‌های این صنعت در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.
موزه فرش
نشانی: تقاطع خیابان دکتر فاطمی و کارگر
ساختمان موزه فرش ایران معماری شکیل و چشمگیری دارد که آذین‌های نمای بیرونی آن شبیه به دار قالی است. در این موزه انواع گلیم‌ها و فرش‌های دستباف، با توجه به مرغوبیت و قدمت آنها و با در نظر گرفتن ویژگی‌های قالی ایران از لحاظ رنگ آمیزی، طرح، نقش، بافت و تنوع مناطق قالی بافی حفظ و نگهداری می‌شود. مجموعه موزه فرش ایران شامل با ارزش‌ترین نمونه‌های قالی ایران از قرن نهم هجری تا دوره معاصر است.
موزه ارتباطات
نشانی: خیابان امام خمینی (ره)
موزه پست و مخابرات در بهمن ماه سال 1369 به نام موزه پست شروع به کار کرد که امروز به موزه ارتباطات تغییر نام داده است. موزه ارتباطات دارای دو طبقه است که طبقه اول شامل غرفه‌های تشریفات یا وزرا ست که شامل تصاویری از وزرای پست و تلگراف و تلفن، از نخستین وزیر تلگراف، علی قلی خان مخبرالدوله (1255 ه.ش / 1293 ه.ق) تا وزیر وقت است.
موزه تنوع زیستی
نشانی: تهران بزرگراه همت، پارک پردیسان
این موزه در پارک طبیعت پردیسان در فروردین ماه سال 1383 افتتاح شده است. هدف از احداث این موزه تأکید بر اهمیت و ارزش تنوع زیستی و در راستای وظایف قانونی سازمان حفاظت محیط‌زیست بوده است. یکی از وظایف مهم موزه تنوع زیستی ایفای نقش مؤثر در تحقیقات، اطلاع رسانی و آموزش برای گروه‌های مختلف سنی و علاقه‌مندان به محیط‌زیست است.
