همه آموخته بودند که قبل از آن که سرگرم تماشای سریال‌های شبانه شوند، باید سطل زباله را در مقابل در خانه قرار دهند. حتی بعدها نیز آموختند زباله را در کیسه مشکی‌رنگ جای دهند.
ساعت21 که میشد، نیسان‌های جمع‌آوری زباله نیز به راه می‌‌افتادند و کوچه به کوچه، زباله‌ها را جمع میکردند. زباله آن‌قدر جمع میشد که کارگران از یاد می‌‌بردند نیسان ظرفیت نیم تا یک تن زباله را دارد، نه بیش از آن را. اما در گذر عبور نیسان از سطح شهر، زباله‌های مازاد به این‌سو و آن‌سوی کوچه و خیابان سرازیر می‌‌شدند و شهروندان فراموش‌کار نیز فرصتی برای تولید و تکثیر جانوران موذی مهیا می‌‌ساختند.
شهردارانی که در شهر تهران مدیریت کرده‌اند، هر یک ترفندهای خاصی برای حل معضل پسماند این شهر اندیشیده‌اند. طرح تفکیک زباله از مبدأ، نصب مخازن دوقلوی پسماند تر و خشک و آموزش‌های چهره‌به‌چهره، هر یک ترفندهایی بود که تا حدی مشارکت شهروندان را در رعایت بهداشت محیط و جداسازی زباله به همراه داشت اما حجم زباله تولیدی به حدی بود که کارگران حوزه خدمات شهری در طول شبانه‌روز، 3بار به جمع‌آوری زباله می‌پرداختند که این امر علاوه بر تحمیل هزینه‌های سرسام‌آور، مسائل و مشکلات ثانویه دیگری از جمله مسائل بهداشتی و ترافیکی را نیز به وجود می‌‌آورد.
شهرداران در پاسخ به این مشکلات، چاره‌ای نیافتند جز مروری بر تجارب جوامع پیشگام در عرصه جمع‌آوری زباله. درست یک دهه قبل، شهرداری تهران مکانیزه‌کردن فعالیت‌های جمع‌آوری زباله و نظافت شهری را به مرحله آزمون رساند، اما طرحی که به طور نمونه در منطقه8 شهرداری تهران مطرح شده بود، به علت ضعف در اجرا و عدم استقبال شهروندان به بار ننشست و این بار شهردار دوره اخیر تهران بود که در آذرماه1384 اعلام کرد تا پایان سال85 تمامی عملیات خدمات شهری در تهران مکانیزه خواهد شد.
دکتر قالیباف تأکید داشت نظافت تهران علی‌رغم همه تلاش‌ها تا نقطه مطلوب فاصله دارد و به همین دلیل تلاش داریم تا پایان سال، سیستم حمل و جمع‌آوری زباله را مکانیزه کنیم.
برای نیل به هدف فوق با انجام تحقیقات و مطالعات راهبردی، قرارداد اجرای طرح جمع‌آوری مکانیزه زباله با بخش خصوصی و پیمانکاران واجد شرایط منعقد شد. طبق قرارداد، شهرداری 30درصد سرمایه‌گذاری را بر عهده گرفت و با تزریق 56میلیاردتومان هزینه سیستم سنتی به مکانیزاسیون، اجرا را به 9پیمانکار واگذار کرد.
اما آنچه موجب شده بود تا شهردار تهران فوریت تحقق مکانیزه نمودن جمع‌آوری زباله را تعیین کند، محاسن روش مکانیزه بود.
اصغر صوفی- معاون خدمات شهری شهرداری منطقه13- از محاسن مکانیزه نمودن به رعایت مسائل زیست‌محیطی، جلوگیری از انواع آلودگی محیطی و سرعت در زمان و هزینه جمع‌آوری زباله و افزایش ضریب ایمنی و بهداشتی کارگران اشاره میکند.
دیگر ویژگی اصلی این روش، استفاده از ماشین‌آلات مکانیزه مجهز و استاندارد است. سازمان خدمات موتوری شهرداری 2هزار و 650 خودروی حمل سنتی زباله را به 600دستگاه ماشین مکانیزه تغییر داد. این ماشین‌آلات در هر نوبت قادرند 12 الی 18تن زباله را به صورت استاندارد و بهداشتی جمع‌آوری کرده و بدون حمل به ایستگاه‌های میانی خدمات شهری به قسمت مرکز دفن یا تبدیل کمپوست منتقل کنند و در نتیجه از تردد بیش از اندازه خودرو و کاهش آلودگی‌های ناشی از آن نیز جلوگیری کنند.
همچنین در این طرح، ارتقاء فرهنگ شهرنشینی و جلب مشارکت و رضایت‌مندی شهروندان نیز مدنظر بود، لذا شهروندان به عنوان ایفاگران اصلی در رعایت مسائل زیست محیطی شهر، می‌‌بایست زباله‌ها را در مخازن جای دهند. بر این اساس سازمان خدمات موتوری شهرداری با هماهنگی مناطق، جانمایی 30هزار مخزن 700 لیتری را در معابر سطح شهر آغاز کرد.
مهرداد ترابی- مدیر مکانیزاسیون خدمات شهری- اولویت نخست در جانمایی مخازن را محل‌های دپوی زباله در مناطق عنوان میکند. همچنین مسافت منزل شهروندان تا نزدیک‌ترین مخزن و تراکم جمعیتی یک ناحیه نیز ملاک دیگری است که وی به آن اشاره میکند. بر این اساس در مناطق پرتراکم به فاصله هر 50 متر یک مخزن مشاهده میشود.
محسن احترامی- شهردار ناحیه4 منطقه18 شهرداری تهران- در ارتباط با جانمایی مخازن میگوید: «معمولاً زیر جایگاه مخازن در طول 15سال از محل نصب کنده شده ، در حالی که در این ناحیه می‌‌بینیم با گذشت 3 الی 4 ماه، زیر جایگاه‌ها به دلیل عدم استفاده از ورق فلز ظریف، از محل نصب کنده شده و معمولاً مخزن پس از تخلیه زباله از محل نصب رها و در سطح خیابان به حرکت درآمده است».
وی همچنین مواد به کار رفته در مخازن نوع فایبرگلاس را از مواد درجه3 و بازیافتی برشمرد و گفت: «بسیار مشاهده شده در فصل تابستان، درِ مخازن در اثر تابش خورشید از شکل اولیه خارج شده و به دلیل نبود استحکام در دستگیره(گوشواره) مخازن به هنگام تخلیه به داخل خودرو مکانیزه، شکسته شده است». وی معتقد است: «حداقل استفاده از کائوچوی ضخیم به مانند مخازن شهر مشهد، می‌‌تواند به کارایی مخازن در طول زمان کمک کند».
با جانمایی مخازن در سطح شهر باید مشارکت شهروندان را لمس کرد. طبق نظرسنجی‌های به عمل آمده 87درصد شهروندان رضایت خود را از مکانیزه نمودن جمع‌آوری زباله اعلام داشته‌اند، حتی 70درصد شهروندان از طریق سامانه 137 درخواست نصب مخازن در منطقه خود را دارند.
گرچه درصد اعلام‌شده، نوید رضایت‌مندی و مشارکت‌پذیری شهروندان را میدهد، اما مدیریت مکانیزاسیون جمع‌آوری زباله، مشارکت شهروندان را کمرنگ عنوان میکند.
مصداق مشارکت کمرنگ شهروندان را میتوان در ناحیه4 منطقه18 شهرداری تهران دید؛ آن‌چنان که شهردار این ناحیه میگوید چهار سال پیش طرح مکانیزه جمع‌آوری زباله در ناحیه به اجرا درآمد، ولی به دلیل استقبال کمرنگ مردم، محقق نشد و شهرداری، تمامی مخازن نصب‌شده را از سطح ناحیه جمع‌آوری کرد. امسال نیز با تمام مشکلات پیش رو در نحوه اجرا، مکانیزه‌کردن جمع‌آوری زباله بار دیگر در ناحیه عملی شد.
به گفته وی این طرح در ابتدا رضایت شهروندان را به‌خوبی جلب کرد. به علت عدم شست‌وشوی داخل مخازن و تولید بوی نامطبوع در اثر فعل و انفعالات شیمیایی در مخازن دربسته، مورد بی‌توجهی شهروندان قرار گرفت به‌طوری که اکنون 20 درصد شهروندان زباله‌ها را داخل مخازن و مابقی در مجاورت آن می‌ریزند.
احترامی، مکانیزه نمودن جمع‌آوری زباله را طراحی مطالعه نشده و شتابزده عنوان میکند که تا حد زیادی نظم شهروندان را به لحاظ زمان خروج زباله از منزل برهم زده است. وی ادامه میدهد که شهرداری تهران سال‌ها فرهنگ‌سازی کرد تا در اذهان شهروندان نقش بندد که ساعت 21 زمان انتقال زباله به کوچه است.
حتی شهروندان با شنیدن ملودی ماشین جمع‌آوری زباله، سریع به انتقال زباله مبادرت میکردند و حتی دیده میشد آن‌ها دوان دوان به سوی ماشین حمل زباله می‌روند، زیرا میدانستند که اگر زباله را به ماشین نرسانند، باید آن را تا فردا شب در محل زندگی‌شان تحمل کنند. ولی اکنون شهروندان هر ساعتی که تمایل داشته باشند زباله را در مخزن ریخته و گاه حتی در کنار خیابان و کوچه رها می‌کنند.
به نظر می‌‌رسد گاهی وجود زباله در گوشه و کنار خیابان در زمان اجرای طرح مکانیزه ناشی از بی‌توجهی شهروندان نباشد.
به گفته معاونت خدمات شهری شهرداری منطقه 13 تهران، چنین وضعیتی را میتوان بیشتر در نقاط جنوبی شهر و بافت‌های فرسوده مشاهده کرد. در این مناطق با توجه به عرض کم و طول زیاد معابر امکان مشارکت شهروندی کاهش می‌یابد، چرا که ورود ماشین‌آلات مکانیزه در معابر کم عرض عملی نیست و نمی‌توان از شهروند به ویژه سالمندان ساکن در معابر طویل انتظار داشت مسافت 200 الی 300 متری را طی کرده و زباله را در مخزن بریزند. به همین دلیل، اکنون در یکسری از مناطق شهر تهران شیوه جمع‌آوری زباله تلفیقی از شیوه سنتی و مکانیزه است.
پس سرنوشت زباله‌های رها شده در سطح معابر که ماشین‌آلات مکانیزه قادر به عبور و مرور در آن نیستند، چه میشود؟شهرداری برای تعیین سرنوشت چنین زباله‌هایی موتورهای دو چرخ و سه چرخ را وارد سیستم جمع‌آوری کرده است.
مهندس ترابی در بیان این موضوع میگوید:«در حال حاضر موتورسیکلت‌های دو چرخ به دلیل سرعت بالا، برای شناسایی و حمل زباله‌ها و موتورسیکلت‌های سه چرخ با وظیفه خدماتی تعریف شده، اقدام به حمل ضایعات و زباله‌های پراکنده سطح شهر می‌کنند، حتی با در نظر گرفتن این فرض که امکان ریختن ضایعات در مخازن برای شهروندان ساکن در معابر طویل به ویژه در فصل زمستان وجود نداشته باشد، چرخ‌های انفرادی را نیز جایگزین ماشین‌های جمع‌آوری زباله کرده‌ایم.»
در زمان حاضر در هر یک از ماشین‌آلات جمع‌آوری زباله دو کارگر وظیفه جابجایی مخزن تا مجاورت خودرو و انتقال آن پس از تخلیه به محل نصب را برعهده دارند. در واقع ویژگی بارز طرح را میتوان حذف نیروی انسانی از چرخه حمل و جمع‌آوری زباله عنوان کرد. یعنی 5هزار نیروی انسانی که تا این زمان در این بخش فعالیت داشتند باید تهران را به مقصد سرزمین خود ترک کنند و کارگران ایرانی به کار گمارده شده نیز تحت نظر بخش خصوصی فعالیت خواهند کرد.
اجرای طرح مکانیزاسیون جمع‌آوری زباله، به روزهای پایانی وعده شهردار تهران، نزدیک است. کارشناسان و مسئولان در طی این مدت نواقص و معایب طرح را شناخته‌اند، نواقصی که به‌طور عمده ناشی از تکمیل نبودن امکانات است، در حالی که با تولید برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی سعی در استحکام بسترهای فرهنگی پذیرش این طرح از سوی جامعه را دارند.
آنان در اندیشه بسط و توسعه طرح ایده‌آل شهردار، حرکت ضربتی را در پیش گرفتند و سعی دارند تا پایان سال 85 سراسر شهر تهران را با روش نوین آشنا سازند، طرحی که به اعتقاد شهردار ناحیه 4 منطقه 18، مطالعه نشده و تنها به واسطه تزریق اعتبارات برپا مانده است.
