در کوهستان، نیروی جاذبه زمین با نیروی توفان‌ها و باران‌های سنگین که موجب بهمن، زمین‌لغزه و سیل شده، ترکیب می‌شود. مطابق سناریوهای «هیأت بین دولتی تغییرات اقلیمی» بسیار محتمل است که در آینده بارش‌های سنگین بیشتر رخ دهند و توفان‌های آینده نیرومند‌تر شوند.
این پیامدها، زندگی در مناطق کوهستانی را باز هم پرخطر‌تر می‌سازند. در دسامبر 2009 مقام‌های عالی سیاستگذار، در کپنهاگ در پانزدهمین کنفرانس اعضای «کنوانسیون تغییرات اقلیمی ملل متحد» گرد هم می‌آیند. از آنجا که روز جهانی کوهستان در میانه این رویداد مهم خواهد بود، فائو امسال موضوع این روز را «مدیریت بلایا در کوهستان» تعیین کرد تا بر ضرورت در پیش گرفتن راهکارهای سازگار با تغییرات اقلیمی که موجب کاهش خطر بلایا در کوهستان می‌شود،تاکید کند.
ممکن است خطرهای بسیاری در کوهستان باشد اما در آنجا بلایا فاجعه طبیعی وجود ندارد. فاجعه، تأثیر یک حادثه است بر جامعه. این تأثیر، با میزان آسیب‌پذیری یک جامعه در برابر خطر مشخص می‌شود. آسیب‌پذیری، طبیعی نیست؛ بلکه حاصل ترکیب عامل‌های فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی است.
یک گام روشن برای کاستن از آسیب‌پذیری، خودداری از خانه‌سازی در منطقه‌های پرخطر است. اما فشارهای نیرومند فرهنگی وجود دارد که مردم را وامی‌دارد خود را در معرض چنین خطرهایی قرار دهند. برای مثال، افراد ممکن است با وجود خطر زمین لغزه‌ها و آتش سوزی، تمایل داشته باشند که در خانه‌های با چشم‌انداز خوب کوهستانی زندگی کنند.
ارتباط‌های خانوادگی و شهروندی، خانواده‌ها را وابسته به سرزمین‌هایی می‌کند که در معرض خطر هستند. دیدگاه متفاوت فرهنگی می‌تواند به معنای درک متفاوت گروه‌هایی از مردم از خطر و تقدیرگرایی آنان درخصوص فاجعه باشد.
اما، مهم‌ترین عامل که موجب زندگی مردمان در نقاط آسیب‌پذیر می‌شود، فقر است. در بسیاری از شهرهای کوهستانی، زاغه‌های انسانی روی تپه‌های اطراف که در آنها خطر زمین‌لغزه و سیل بسیار بیشتر است، شکل می‌گیرند. در منطقه‌های روستایی، فقیرترین خانواده‌ها هستند که برای گذران زندگی به نقاط پر شیب و پر خطر بالادست رانده می‌شوند.
عامل‌های دیگری هم هست که جامعه‌های کوهستانی را در برابر بلایا آسیبپذیرتر می‌سازد. برای مثال، در کوهستان‌های دوردست، رساندن هشدار خطرهای محتمل و کمک رسانی در شرایط اضطراری بسیار دشوار است. در بسیاری از کشورها، کوه‌ها سرزمین بومیانی است که از نظر فرهنگی در اقلیت هستند.
«در حاشیه بودن» آنها به اضافه تفاوت‌های زبانی، معمولا به این معنا ست که نمی‌توانند در فعالیت‌های کاهش آسیب‌پذیری مشارکت داشته باشند. کودکان، زنان و پیران در برابر بلایا آسیبپذیرتر هستند و در بسیاری از کوهستان‌ها، در حالی که مردان به شهرهای پایین دست یا خارج رفته‌اند تا درآمدی داشته باشند و برای خانواده‌شان بفرستند، این اعضای خانواده هستند که در خانه- کشتزارهای کوهستانی می‌مانند و از آنجا مراقبت می‌کنند .
نابرابری جنسیتی‌در منطقه‌های کوهستانی تأثیر فاجعه‌ها را بر زنان پیچیده‌تر می‌سازد. حتی اگر زنان رئیس خانه باشند، شمار ناچیزی از آنان از حق مالکیت، که غالبا برای دریافت کمک‌های اضطراری و توان‌بخشی لازم است، برخوردارند. جنبش‌های زنان و مداخله آنان در اجتماع غالبا محدود است و این، آنان را از شناخت بلایای محتمل و از مشارکت در فعالیت‌های کاهش خطر و برخورداری از کمک‌ها محروم می‌کند.
با در نظر داشتن آسیب‌پذیری زیاد کوه‌نشینان و فراوانی خطر در کوهستان‌ها، شگفت‌آور نیست که بیش از نیمی از مرگ‌های ناشی از بلایای طبیعی، در کوهستان‌ها و سرزمین‌های مجاور آن روی می‌دهد.
«سونامی کوهستان» یکی از خطرهای تغییر اقلیم
نشانه‌های فزاینده‌ای است که ثابت می‌کند تغییرات اقلیمی موجب پسرفت بسیاری از یخچال‌های جهان شده است. با ذوب شدن یخ در پای یخچال‌های پس رونده دریاچه‌هایی شکل می‌گیرند. کناره‌های اینگونه دریاچه‌ها سست هستند و هنگامی که می‌شکافند، بلایی طبیعی که به «طغیان دریاچه‌های یخچالی» (GLOF: glacial lake outburst flood) معرف شده است، رخ می‌دهد. به خاطر ناگهانی بودن و پتانسیل فاجعه بار آن، گلوف‌ها «سونامی کوهستان» خوانده می‌شوند.در منطقه هندوکش- هیمالیا نرخ گرم شدن زمین، آشکارا بیش از میانگین جهانی است.
ICIMOD یا «مرکز بین‌المللی برای توسعه هماهنگ کوهستان» که مرکز آن در کاتماندو است، 200دریاچه را مشخص کرده که می‌توانند سیل‌های طغیانی را موجب شوند.یخچال ایمجا (Imja) در نپال، به فاصله 6کیلومتر از اورست، با سرعت 74 متر در سال – بالاترین نرخ در یخچال‌های هیمالیا- در حال عقب نشینی است. دریاچه ایمجا در پای این یخچال که در سال 1960 تقریبا وجود نداشت، امروزه حدود یک کیلومتر مربع را می‌پوشاند و یکی از پرخطر‌ترین نقطه‌هایی است که بروز فاجعه بار گلوف در آن احتمال می‌رود.
راه آینده
سیاستگذارانی که در موضوع مدیریت بلایا درگیر هستند، با توجه به خطرهای طبیعی کوهستان و آسیب پذیری شدید جامعه‌های کوه‌نشین، نمی‌توانند کوهستان‌ها را نادیده بگیرند. اقدام‌های کلیدی که برای کاهش خطر بلایای کوهستان باید در نظر گرفته شود، شامل اینها می‌شود:
•حمایت از کشاورزی و جنگل‌داری و مرتع‌داری پایدار به‌عنوان عاملی کلیدی در کاهش خطر بلایایی که جامعه‌های بالادست و پایین‌دست را تهدید می‌کند.
•انجام مطالعات پایه در شناخت آسیب‌پذیری جامعه‌های کوهستانی با تحلیل جنسیتی، به‌منظور حصول اطمینان از اینکه اقدام برای کاهش خطر و کمک‌رسانی‌های اضطراری و تلاش برای توان بخشی، گروه‌هایی را که بیشتر در خطراند هدف قرار می‌دهد.
•ظرفیت‌سازی در تمام جنبه‌های مدیریت بلایا، شامل آمادگی، تخفیف عوارض، واکنش و توان‌بخشی.
•ساده‌سازی دسترسی جامعه‌های کوهستانی به منابع، با ابزارهایی مانند خدمات بانکی و اعتبارهای‌ریز، فرصت‌های درآمدی غیرکشاورزی، همچنین راهکارهای تخفیف عوارض که پرداخت‌هایی را به جوامع کوهستانی ممکن می‌سازد.
•انجام پژوهش‌های بیشتر در زمینه خطرهایی که کوهستان را تهدید می‌کند و مطالعه در مورد افزایش احتمالی خطرهایی که ناشی از تغییر اقلیم است.
fao.org/mnts
