آشنایی با محوطه تاریخی خورهه - مرکزی

خورهه در اوستا به مفهوم محل برآمدن خورشید است و از سویی کلمه خور در این کتاب به مفهوم منطقه ییلاقی است.

محوطه تاریخی خورهه محلات از آثار تاریخی به جا مانده از دوره اشکانی، اسلامی و سلجوقی است که 3 هزار متر مربع وسعت دارد و از یک بنای اربابی شامل: بخش درونی، اتاق‌های متعدد و محوطه بیرونی تشکیل شده است.

  جاذبه‌های گردشگری محلات / آتشکده آتشکوه نیمور محلات / پل تاریخی باقرآباد محلات / غار یکه چاه /

از این محوطه تاریخی تنها 2 ستون متشکل از 6 قطعه سنگ با مجموع ارتفاع 8 متر، بقایای فرو ریخته ستون‌ها، بخشی از دیواره‌های سنگی، گورها و آثار به دست آمده در 6 مرحله عملیات کاوش در این منطقه به جا مانده است.

این محوطه باستانی نخستین بار توسط ناصرالدین شاه قاجار مورد کاوش قرار گرفت. تصاویری از این کاوش در آرشیو کاخ گلستان و نیز کتاب تازه منتشر شده کاوش‌های باستان شناسی خورهه موجود است.

خورهه که پیشتر گمان می‌شد بقایای یک معبد یا آتشکده مربوط به دوره سلوکی باشد بر اساس آخرین شواهد بدست آمده یک خانه اربابی است که در حدود قرن اول قبل از میلاد ساخته شده و تا پایان دوره اشکانی به حیات خود ادامه داده است.

ویژگیهای 2 سر ستون بر جای مانده در این محوطه و شباهت آن با سبک معماری یونانیان موجب شده تا باستان شناسان داخلی و خارجی از جمله هرتسفلد آن را یک معبد یا آتشکده دوره سلوکی معرفی کنند.

وجود 2 بخش اندرونی و بیرونی با 2 ورودی کاملا مجزا در این بنای تاریخی از جمله نکات مهم معماری دوره اشکانی است. بخش بیرونی این بنا از آن رئیس خانواده در ملاقات و معاملات با افراد غیر خانواده و بخش اندرونی مختص خانواده بوده است.

واحــدهای ساختمانی در داخل اندرونی شامل 2 اتاق تو در تو، یک آشپزخانه و انباری از کشفیات هیات کاوش در سال 1379 به شمار می رود.

گفتنی است این بنای اشکانی که در دوره ساسانی بوسیله گروهی از صنعتگران با ایجاد ساخت و سازهایی مورد استفاده قرار گرفته، بعدها با ظهور اسلام در دوره اسلامی بویژه در دوره ایلخانی گورستان بوده است.

این آثار با آثاری چون تخت جمشید از نظر نقش بندی تفاوت داشته و از پایه ستون به طرف بالا به شکل مخروطه ناقص باریک ساخته شده و سطح مخروط ها حلزونی است. بر اسا اسناد موجود تا سال 378 هجری چهار ستون پابرجا بوده است که به مرور تخریب شده اند.

نخستیــن کاوش علمی در این مکان در سال 1335 از سوی شادروان مهندس حاکمی و پس از آن با وقفه ای 20 ساله در سال‌های 1355، 1375 و 1379 مجددا از سوی دکتر رهبر کاوش شده است.

پایه‌های این ستون‌ها به سبک شرقی و بسیار برآمده است .در کاوش و حفاری که در تابستان سال 1955 میلادی در این محل انجام شد، تعدادی سفال متعلق به دوره سلوکیان کشف شده است. حفاری‌ها نشان داد ساختمان خورهه مرکب از 3 بنای مربوط به هم است.

ساختمان اصلی بنای جنوبی با ستون‌ها، اتاق‌ها و صحن حیاط. ساختمان شمالی که از قسمت جنوب به بنای اصلی متصل شده است. این قسمت اتاق‌ها و راهرویی را تشکیل می دهد و دارای اتاق مربع شکل بزرگی است که حیاط پشتی به حساب می‌آید. بنای غربی شامل تعدادی اتاق و یک تالار است.

در سال 1384 نیز باستان شناس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرحله ششم کاوش‌های جنوب شرقی محوطه باستانی خورهه به وسعت 600 متر مربع را انجام دادند.

در این مرحله اسکلت و گورهای متعلق به دوره اسلامی، اشیا سفالی، پیکان و تیغه‌های سنگی متعلق به دوره‌های تاریخی اشکانیان، دیواره‌های سنگی‌، طاق‌های خشتی و تعدای از اتاق‌های مدفون شده بنا شناسایی شد.

همچنین در سال 1389 عملیات اجرایی ساماندهی محوطه تاریخی خورهه به اجرا درآمد. در این مرحله خواناسازی خطوط پلان، شیب‌بندی به منظور هدایت آب‌های سطحی و پیاده‌رو با آجر فرش انجام شده است.

عملیات مرمت 2 ستون باقیمانده محوطه تاریخی خورهه نیز با انجام مهارآسیب‌های شیمیایی و انحراف و زدودن گل‌سنگ‌ها صورت گرفت.

محوطه تاریخی خورهه ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۳۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.