اسدالله افلاکی: دی‌ماه سال گذشته خبر کوتاهی با عنوان «کشف حیات در جنوب شرق گندم بریان» و درپی آن گزارشی با عنوان «در آنجا هم قلب زندگی می‌تپد» در همشهری منتشر شد.
این خبر و گزارش، شرح سفر گروهی کوچک به گندم بریان بود که طی آن، مدعی شده بودند نشانه‌هایی از حیات را در منطقه‌ای که پیش از آن گفته می‌شد در آنجا نشانه‌ای از حیات وجود ندارد شناسایی کرده‌اند؛ حتی 2حشره را زنده‌گیری و به مرکز تحقیقاتی جهاد شیراز برده بودند و آن مرکز، نمونه‌ها را به چند مرکز تحقیقاتی خارج از کشور ارسال کرده بود. اما چاپ این خبر و گزارش که بدون هیچ شرح و تفسیری از سوی گروه محیط‌زیست همشهری منتشر شد، نقد فراوانی در پی داشت؛ حتی برخی منتقدان سعه‌صدر از دست داده و گاه با ادبیاتی دور از انتظار به اظهارنظر پرداختند و البته موضع گروه محیط‌زیست همشهری در قبال این منتقدان سکوت بود. اینک پس از یک سال، گروه محیط‌زیست، ضمن ارج نهادن به همه منتقدانی که آن خبر و گزارش را به نقد کشیده‌اند اعلام می‌کند هدف از انتشار آن خبر و گزارش چیزی جز برانگیختن حساسیت جامعه علمی کشور نسبت به کویر لوت نبوده است. خوشبختانه این حساسیت‌ها سبب شد تا کمیته ثبت آثار طبیعی سازمان میراث فرهنگی، ثبت کویر لوت در آثار جهانی را در دستور کار خود قرار دهد. اکنون با همان رویکرد، گزارش دیگری در ذیل می‌آید؛ گزارشی از سفر به چاله مرکزی کویر لوت.
بهمن ایزدی، دبیر کانون زیست‌محیطی فارس هدف از این سفر را همچون سفر گذشته، شناساندن بخش‌هایی از طبیعت زیبای ایران عنوان کرد و گفت: ما 16نفر بودیم که از اول بهمن ماه جاری به‌مدت یک هفته به کویر لوت سفر کردیم و در این سفر همچون سفر گذشته به‌دنبال شناسایی نشانه‌های حیات در منطقه بودیم. گروه متشکل از افراد مختلف با تخصص‌های مرتبط با طبیعت و طبیعت‌گردی بود؛ ازجمله خانم معصومه بابانیانوری و آقای ساسان سلوتی مولفان کتاب بیابانگردی در ایران، گروه را همراهی می‌کردند. محمد جهانشاهی، مسئول کمیته طبیعت‌گردی اداره کل میراث فرهنگی کرمان (مولف کتاب جاذبه‌های طبیعت‌گردی استان کرمان) هم مهمان گروه بود که در طول سفر و پس از آن، گروه را به ادامه کار تشویق می‌کرد.
ایزدی افزود: ما در 40کیلومتری شمال شرق کالشور به چشمه‌ای رسیدیم. این چشمه جزو آبخیزهای داخل لوت و در سطح تراز زهکش‌هایی است که آب آن از طریق یک رودخانه به طول تقریبی 25کیلومتر به چاله لوت می‌ریزد. وجود عنکبوت و نیز لانه پستانداران گوشتخوار در آنجا نشان می‌داد که این منطقه خالی از حیات نیست. به‌نظر می‌رسید غذای این پستانداران، پرندگان مهاجری بوده‌اند که در طول کوچ درمنطقه از پای در‌می‌آمده‌اند. از این موارد نمونه‌برداری شد و برای تحقیق دراختیار مرکز گیاه پزشکی کشور قرارگرفت. این فعال محیط‌زیست در ادامه گفت: پس از آن با طی 140کیلومتر مسافت به سمت لوت مرکزی به چاله ملک‌محمد رسیدیم. این چاله از شرق با ریگ‌یلان هم‌مرز است. پهناورترین و بلندترین تپه‌های ماسه بادی جهان در ریگ‌یلان واقع شده است. بلندترین تپه ماسه بادی این منطقه 480متر ارتفاع دارد. چاله ملک‌محمد 10کیلومتر مربع مساحت دارد و ارتفاع آن از سطح زمین 300متر است.
این چاله در 105کیلومتری شرق شهداد (در مجاورت شرقی ناحیه کلوت‌ها) قرار گرفته است؛ البته برخی به اشتباه این چاله را چاله مرکزی لوت تصور می‌کنند اما این چاله محل بروز یکی از زهکش‌های چاله مرکزی لوت است. در انتهای این چاله که مانند کاسه است زه آبی وجود دارد که به شکل یک رودشور، جریان تبخیری دارد. پدیده‌های بسیار زیبایی درچاله ملک‌محمد چشم‌نوازی می‌کند اما به‌علت باتلاقی‌بودن عرصه، توانستیم تا شعاع 4متری به رودخانه نزدیک شویم.آنطور که این فعال محیط‌زیست می‌گوید، هنوز از کویرهای داخل لوت نقشه‌برداری نشده است؛ اگر نقشه‌ای هم وجود دارد بسیار ابتدایی است. براین اساس، به‌نظر می‌رسد هیچ تلاشی برای تعیین حدود آبی این مناطق انجام نشده یا اگر شده هنوز در این زمینه اطلاع‌رسانی نشده‌است درحالی‌که حوزه آبخیز زهکش لوت با 166هزار و 162کیلومتر وسعت، 16/2 درصد از مساحت کل حوزه‌های آبخیز زهکش‌های کشور را تشکیل می‌دهد. مساحت کل حوزه‌های آبخیز داخل کشور بالغ بر یک میلیون و 22 هزار و 748کیلومتر است.
در بیابان لوت، چاله‌های متعددی نظیر چاله ملک‌محمد وجود دارد. چاله شورگز هامون و چاله گودنمک (وسیع‌ترین فروافتادگی در چاله مرکزی لوت) با بیش از یک کیلومتر مربع وسعت از دیگر چاله‌های این بیابان است. ضمن آنکه پست‌ترین و درعین حال خشک‌ترین فروافتادگی‌های ایران در همین بیابان قابل مشاهده است؛ بیابان شگفت‌انگیز و پر رمز و رازی که میزان بارندگی در آن کمتر از 50میلی‌متر در سال است و گاه طی چند سال متوالی ممکن است بارانی در این بیابان نبارد. وی با اشاره به اینکه شرایط طبیعی و جوی، موجب ناشناخته‌ماندن لوت شده گفت: ما در چاله مرکزی اجساد پرندگان و آگاما (نوعی مارمولک) و لانه جانوری دیدیم که بررسی‌های اولیه در منطقه حاکی از آن بود که لانه محل زندگی روباه شنی (گونه منحصر به‌فرد لوت) یا موش کانگورویی باشد. تله‌گذاری‌هایی هم در منطقه صورت دادیم که نتیجه آن گرفتن سوسکی به اندازه یک میلی‌متر بود. همچنین عنکبوت‌هایی در منطقه زنده‌گیری شدند که تیپ متفاوتی داشتند؛ این حشرات را البته برای بررسی و شناسایی به مؤسسه گیاه‌پزشکی کشور تحویل دادیم و اکنون محققان این مرکز در حال تحقیق روی این حشرات هستند.
تلاش برای عضویت لوت در شبکه ژئوپارک‌های جهان
ایزدی هدف از سفر به مناطق مختلف لوت را شناسایی پدیده‌های این بیابان گرم و خشک عنوان کرد و یادآور شد: این سفرها درواقع تلاشی است برای انجام مطالعات کاربردی تا از طریق آن، هویت لوت به‌عنوان ارزش‌های طبیعی و ملی کشور به جهان معرفی شود. این فعال محیط‌زیست درباره سفر سال گذشته گروه به کویر لوت گفت: پس از آن سفر، برای ثبت ملی پدیده‌های لوت اقدام کردیم که خوشبختانه پاورپوینتی که در نشست کمیته ثبت آثار طبیعی، معنوی سازمان میراث فرهنگی ارائه دادیم. همه کارشناسان به‌ویژه رئیس این کمیته اعلام کرد این آثار جایگاه ثبت جهانی دارد و ما درحال پیگیری ثبت ملی و جهانی برخی از پدیده‌های ارزشمند لوت هستیم. همچنین تلاش می‌کنیم پدیده‌های ارزشمند این اکوسیستم را به عضویت شبکه ژئوپارک‌های جهانی دربیاوریم؛ با این هدف که صنعت ژئوتوریسم تقویت شود. این کار سبب رشد اقتصادی و اجتماعی جامعه محلی لوت می‌شود. درکنار این هدف، مدیریت پایش و حفظ ارزش‌های طبیعی این اکوسیستم نیز دنبال می‌شود.
وی در بخشی از سخنان خود به مقوله حیات در لوت اشاره کرد و افزود: کاوش چند ساله در بخش شمالی و مرکزی بیابان لوت نشان داد در همه جا آثار حیات و چرخه اکولوژی وجود دارد؛ ازجمله در رمل‌ها وریگ‌های چاله مرکزی ردپای حشره سرخرطومی به چشم می‌خورد. همچنان‌که 2غراب (نوعی کلاغ) بر فراز تپه‌های شنی در پرواز بودند. یا اینکه ما درغرب ریگ‌یلان درخت اسکنبیلی مشاهده کردیم که ارتفاع آن بیش از 3متر بود؛ جایی که گفته می‌شد نشانه‌ای از حیات در آن وجود ندارد.
ایزدی گفت: در ارتباط با برخی پدیده‌های ارزشمند لوت نظیر رودخانه تبخیری تراز خط زهکش در چاله ملک‌محمد ممکن است برخی موضع‌گیری کنند. ما امیدواریم این موضع‌گیری‌ها مبتنی بر پیمایش علمی و دقت در ثبت پدیده‌های لوت باشد تا از این طریق بستر علمی شناخت سرزمین‌های گرم وخشک به‌ویژه لوت توسط متخصصان فراهم شود. این فعال محیط‌زیست می‌گوید: در پایان جای آن دارد از سایر اعضای گروه که به‌رغم همه شوقی که داشتند، دشواری‌های فراوانی را متحمل شدند، تشکر کنم. این افراد عبارتند از مهندس شهریارایزدی که با پشتکار فراوان، بیش از یک‌ماه‌ونیم با رصدکردن نقشه‌های ماهواره‌ای کار بررسی دسترسی‌ها به پدیده‌های لوت را برعهده داشت، مهندسان نعمت‌الله امیریان و علی کاظمی، اکبر رشیدی مقدم (فعال محیط‌زیست کرمان) که در شناسایی رود چاله مرکزی لوت نقشی اثر‌گذار داشتند، احمد رونقی (مدیر انجمن دوستداران کویر بیرجند)، پیام مهنامی ، حمید جوانمرد از فعالان محیط‌زیست بجنورد و امیرحسین ایزدی و همچنین محمود عماری از کوهنوردان و بیابانگردان پرسابقه که گروه، از تجارب وی بسیار بهره‌مند شد.
ایزدی می گوید: یکی از زیباترین پدیده‌هایی که در این سفر موفق به دیدن آن شدیم تنگ «زبون مار» بود (این نامی است که محلی‌ها به این تنگ اطلاق می‌کنند) این دره که در جلگه مرکزی لوت واقع شده به‌دلیل فرسایش آبی طی هزاران سال در سطح زمین به‌وجود آمده و ارتفاع دیواره آن در مواردی بیش از 40 متر است. وی می‌گوید: انتظار می‌رود این اطلاع‌رسانی، توجه جامعه علمی را برای تحقیق بیشتر روی این پدیده متمرکز سازد.
