خبر رسانی در شبکه‌های اجتماعی؛ گزارش یک نشست

• عکس‌ها: مصطفی قطبی

برخی دیگر از حاضران هم بر این نظر بودند که مخاطبان فعال بلای جان رسانه‌ها هستند و به هر میزان که سواد رسانه‌ای آن‌ها افزایش مي‌یابد میزان رجوع به رسانه‌اي رسمی کمتر می‌شود.

به گزارش خبرنگار مهر، نشست تخصصی خبررسانی در شبکه‌های اجتماعی پیش از ظهر چهارشنبه 22 مرداد با حضور جمعی از استادان و پژوهشگران حوزه رسانه مانند یونس شکرخواه استاد دانشگاه و سردبیر همشهری آنلاین، حسن نمکدوست تهرانی مدیر مرکز مطالعات رسانه‌ای همشهری، حسین امامی مدرس دانشگاه، احسان پوری مدرس دانشگاه و روزنامه نگار، مریم سلیمی پژوهشگر در حوزه فضای مجازی، الهام باقری مدرس دانشگاه، رضا کیمیایی روزنامه‌نگار و خبرنگار روزنامه همشهری و محمد سلطانی‌فر رئیس دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها در محل کتابخانه این دفتر در تهران برگزار شد.

• زبان و ادبيات شبكه‌ها

در این نشست تخصصی الهام باقری مدرس دانشگاه در حوزه روزنامه نگاری در سخنانی با اشاره به تحولاتی که در زبان و ادبیات ناشی از فعالیت در شبکه‌های اجتماعی توسط کاربران به وجود آمده است از رسمی بودن زبان رسانه‌های جمعی در مقابل زبان غیر رسمی شبکه‌های اجتماعی سخن گفت و تاکید کرد: در شبکه‌های اجتماعی زمانی که خبری تولید و مخابره می‌شود، بلافاصله بعد از این کار ادبیات مربوط به آن رویداد هم شکل می‌گیرد. به عنوان مثال ما می‌بینیم که در مورد جنگ غزه بعد از به اشتراک گذاشتن خبرهای مربوط به آن، شعرها و نثرهایی هم با همین مضمون ساخته می‌شد درست شبیه جریان روزنامه‌نگاری دوره مشروطه که وقتی رویدادی در روزنامه ها انعکاس می‌یافت، فردای آن روز شعرهایی در همان موضوع توسط کودکان سروده می‌شد.

وی از انقلابی سخن گفت که به گفته او شبکه‌های اجتماعی بزرگی مانند فیسبوک پدیدآوردنده آن بوده است و یادآور شد: امروز هر کاربر فیسبوک این حق را برای خودش محفوظ می‌داند که اصطلاحاتی را که خود به آن دست یافته است به اشتراک بگذارد نه اینکه اطلاعات خبرنگارانی که به صورت رسمی فعالیت می کند، بپذیرد. او دیگر نمی خواهد این حق را به کسی تفویض کند مسئله دیگر این است که در شبکه های اجتماعی ما شاهد شکل گیری گفتگوی جمعی هستیم که البته گاه تنش زا می شود و حتی شاهد انتشار اخبار کذب هستیم.

• گذرا بودن فضای رسانه‌ای

محمد سلطانی فر رئیس دفتر مطالعات در برنامه ریزی رسانه‌ها هم در این نشست ضمن اشاره به گذرا بودن فضای رسانه‌ای در شبکه‌های اجتماعی در عین حال ادبیات به کار رفته در این شبکه‌ها را مسبوق به سابقه دانست و گفت: ریشه این ادبیات در روزنامه نگاری قدیم نهفته است.

• روزنامه‌نگاری آهسته

در این نشست تخصصی همچنین مریم سلیمی پژوهشگر در حوزه فضای مجازی گفت: در حال حاضر جریان اطلاع رسانی و خبررسانی در شبکه‌های اجتماعی به سرعت در حال شکل گیری است و به قدری سریع است که بعضا خبرنگاران را خسته کرده و آنها را به سمت اتخاذ سبکی از کار اطلاع رسانی سوق داده که خودشان آن را روزنامه نگاری آهسته می‌خوانند.

وی افزود: به خاطر محدودیت‌ها در استفاده از واژه‌ها در فضای شبکه‌های اجتماعی، ما شاهد آسیب‌هایی به کار روزنامه نگاری حرفه ای و ادبیات مربوط به آن هستیم با این حال در مجموع به نظر می‌رسد که شرایط برای رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی به گونه‌ای پیش رفته که آنها را به نوعی همزیستی مسالمت آمیز سوق داده است و این یک واقعیت است که ندیده گرفتن رسانه های اجتماعی می تواند به توقف روزنامه نگاری بینجامد.

سلیمی همچنین گفت: ما با نوعی انقلاب در رسانه‌های اجتماعی مواجهیم. روزنامه نگاری اجتماعی از پیوند رسانه‌های اجتماعی و رسانه‌های رسمی به وجود آمده است و شکل گیری این نوع روزنامه نگاری به معنی ایجاب یک جنبش دموکراتیک در رسانه‌ها است.

• مخاطب توليدكننده

در این نشست همچنین رضا کیمیایی روزنامه نگار و عضو تحریریه روزنامه همشهری در سخنانی با اشاره به ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی گفت: اتفاقی که با شکل گیری این شبکه‌ها به جود آمده است این است که دیگر مخاطب یک مصرف کننده صرف نیست بلکه خودش تولید کننده خبر است و دلیل آن هم این است که در رسانه های سنتی ارتباط تقریبا یکسویه است، اما در رسانه های وب دو و وب سه شاهد نوعی دوسویگی و حتی چند سویگی در ارتباط هستیم. در این کار با ابزارهایی مانند کامنت‌ها صورت می گیرد.

وی با بیان اینکه نمی توان از کنار ارتباط های چند گانه به سادگی گذشت گفت: تعداد خبرنگارانی که در شبکه های اجتماعی کار خبری می‌کنند، خیلی کم است اما تعداد کسانی که اتفاقا خبرنگار نیستند و مایلند خبرنگار باشند و همزمان در شبکه‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند، بسیار زیاد است. اما تفاوتی که این دو دسته با یکدیگر دارند صحت مطالبی است که هر یک مخابره می‌کنند.

کیمیایی تاکید و لزوم شکل گیری بستری برای ایجاد یک چیدمان کامل و متنوع از خبرها و رویدادها برای یک روزنامه نگار گفت: شبکه‌های اجتماعی فرصت به وجود آمدن این چیدمان را فراهم کردند امروز این رویداد نیست که تبدیل به خبر می‌شود بلکه این توییت ها هستند که تبدیل به خبر می شوند.

این روزنامه نگار با طرح این سوال که چرا ما خبرنگاران از شبکه‌های اجتماعی به عنوان رسانه استفاده می‌کنیم؟ ادامه داد: مهمترین دلیل این کار رایگان بودن و در دسترس بودن این شبکه‌های اجتماعی است به علاوه زمانی که شما در شبکه‌های اجتماعی تولید محتوا می‌کنید، نوعی حس مالکیت برایتان به وجود می‌آید برقراری ارتباط با مخاطب دلیل دیگر میل ما از شبکه‌های اجتماعی است.

وی همچنین با بیان اینکه بسیاری از خبرگزاری‌های بزرگ دنیا هم اکنون دبیر و سردبیر حوزه شبکه‌های اجتماعی دارند، به اهمیت این مسئله اشاره کرد و خواهان توجه بیشتر به شبکه‌های اجتماعی در رسانه‌های ایرانی شد.

• شبکه‌های اجتماعی در دست مردم

در نشست تخصصی خبررسانی در شبکه های اجتماعی همچنین حسین امامی مدرس دانشگاه در حوزه روزنامه نگاری در سخنانی گفت: رسانه‌های جمعی دست صاحبان قدرت و ثروت است اما شبکه‌های اجتماعی در دست مردم. البته همینجا باید گفت که این فضا (شبکه‌های اجتماعی) واقعا اجتماعی نیست هرچند به این سمت حرکت کرده تبدیل به یک فضای اجتماعی شود.

وی سپس با تشریح نتایج یک پژوهش علمی که در دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه‌ها صورت گرفته است گفت: براساس این پژوهش نگرش خبرنگاران به شبکه‌های اجتماعی مثبت بوده است همچنین بسیاری از خبرنگاران به دلیل شهرتی که دارند مایلند با نام شخصی خود در شبکه‌های اجتماعی عضو باشند. همچنین براساس نتایج این تحقیق هرچه تجربه یک خبرنگار بیشتر می شود و البته سن او بالاتر می رود، کمتر تمایل دارد از شبکه های اجتماعی استفاده کند.

امامی نیز بر لزوم تعیین تکلیف در زمینه سیاست گذاری و فعالیت در حوزه شبکه‌های اجتماعی در کشور تاکید کرد و با بیان اینکه معاونت مطبوعاتی فقط مختص روزنامه‌ها است گفت: متاسفانه هنوز رسانه‌های ما استراتژی مشخصی در مواجه با شبکه‌های اجتماعی ندارند. البته ما با مسئله فیلترینگ هم روبرو هستیم که باید برای آن هم چاره اندیشی صورت گیرد.

این استاد دانشگاه در حوزه روزنامه نگاری در عین حال فعال بودن مخاطبان را در شبکه های اجتماعی نکته ای بسیار مهم و مثبت دانست و گفت: مخاطب فعال بلای جان رسانه هاست. شما هر مقدار بتوانید به عنوان یک مخاطب سواد رسانه ای خود را افزایش دهید میزان رجوعتان به سایت های معتبرتر بیشتر می‌شود و همین باعث می شود که به تدریج رسانه هایی که اخبار را به صورت یک سویه نقد می کنند از منابع خبری شما حذف شوند.

• تفاوت‌های فضای آنالوگ و دیجیتال

در نشست تخصصی همچنین احسان پوری مدرس دانشگاه و روزنامه نگار با سخنانی با اشاره به تفاوت‌های فضای آنالوگ و دیجیتال گفت: رهبری و مدیریت افکار در رسانه های اجتماعی متاثر از گسترش رسانه های دیجیتال تفاوت پیدا کرده است گذشت آن دورانی که ما مجبور بودیم برای خواندن مقاله نویسان مشهور در روزنامه ها جلوی دکه ها صف بکشیم.

وی افزود: شبکه‌های اجتماعی را نمی‌توان با نگاه از بالا به پایین دید و تحلیل کرد اساسا ماهیت این شبکه‌ها مراوده ای است و نمی توان با نگاه از بالا به پایین آنها را دید و تحلیل کرد. هرچند ممکن است در همین فضا هم شایعات و حتی اخبار کذب وجود داشته باشد.

• جريان اصلي؟

یونس شکرخواه و حسن نمکدوست تهرانی دو تن از استادان پیشکسوت رشته روزنامه‌نگاری تاکید کردند که شبکه‌های اجتماعی نه در ایران بلکه در دنیا هم هنوز به جریان اصلی اطلاع‌رسانی (Main Stream)   تبدیل نشده‌اند بلکه در جاهایی توسعه پیدا می‌کنند که نهادهای مدنی محدود باشند.

حسن نمکدوست‌تهرانی استاد دانشگاه و مدیر مرکز مطالعات رسانه‌ای همشهری در سخنانی درباره اینکه آیا شبکه‌های اجتماعی اکنون به جریان اصلی رسانه‌ای در ایران و یا جهان تبدیل شده‌اند؟، گفت: من در این خصوص تردید دارم و هنوز به این یقین نرسیده‌ام که شبکه‌های اجتماعی جریان اصلی هستند و فکر هم نمی‌کنم تا یکی دو سال آینده این نقش را پیدا کنند و لذا من همچنان آنها را آلترناتیو می‌دانم.

وی در عین حال گفت: بر این باورم که حضور شبکه‌های اجتماعی یک فشار مثبت در حوزه اطلاع رسانی است البته نباید نگران انتشار شایعات و حتی اخبار کذب در این شبکه‌ها باشیم؛ چراکه اساسا شکل گیری آنها به این منظور نبوده که اخبار موثق منعکس کنند. مگر شما به بقال سر کوچه خودتان وثوق دارید؟! شبکه‌های اجتماعی قرار نیست متعهد به اخلاق حرفه‌ای روزنامه نگاری باشند.

نمکدوست تهرانی اضافه کرد: فشار مثبتی که من به آن اشاره کردم این است که شبکه‌های اجتماعی من را در مقام روزنامه نگار وادار می‌کنند که دست از خودسانسوری بردارم. ما ناچاریم در مقام رسانه نگار، شبکه‌های اجتماعی را رصد کنیم چون اگر ما رویدادهایی را که در این شبکه‌ها بازتاب می‌یابد، منعکس نکنیم، مردم می‌دانند که ما چیزی را از آنها پنهان کرده‌ایم و می‌گویند که این برخلاف اصول حرفه‌ای کار شماست.

این استاد رشته روزنامه نگاری همچنین آموزش فعالیت در شبکه‌های اجتماعی را غیرممکن و همچنین بی‌فایده خواند و گفت: مگر شما می‌توانید مثلا یک جمعیت 20 میلیونی را در یک‌جا جمع کنید و به آنها چیزی را آموزش بدهید؟ شبکه اجتماعی محصول جهان امروز است به این معنی که انسان امروز می‌خواهد خودش را در تمام وجوه با دیگران به اشتراک بگذارد ما همه با هم باید در این فضا آموزش ببینیم.

وی گفت: برخی‌ها دچار این توهم هستند که شبکه‌های اجتماعی جای جریان اصلی اطلاع رسانی را مثلا در ایران و یا حتی دنیا گرفته‌اند.

• مشروعيت روزنامه‌نگاري

در این نشست تخصصی، همچنین یونس شکرخواه با تایید نظر نمکدوست در مورد اینکه شبکه‌های اجتماعی، جریان اصلی اطلاع‌‎رسانی نیستند، گفت: هر جا که نهادهای مدنی محدود باشند و در محدودیت بمانند، شبکه‌های اجتماعی گسترش پیدا می‌کنند و شاید به همین خاطر است که مثلا در همین نقاط آمریکا اصلا مردم دلیلی برای بیان نظراتشان در جایی مثل فیس بوک ندارند و حتی برخی از آنها نمی‌دانند این شبکه اجتماعی چه هست.

شکرخواه، شبکه‌های اجتماعی را به کندوی زنبورهای مختلف تشبیه کرد که البته بر مبنای یک تمپليت (Template) و یک چارچوب مشخص فعالیت می‌کنند.

او بیان کرد: این مساله هم کاملا آگاهانه و بخاطر اهداف عمدتا اختصاصی است که شبکه‌های اجتماعی به دنبال آنها هستند، اما از آن طرف روزنامه نگاری یک تعهد تاریخی به افکار عمومی دارد و آن حضور در کانون رویداد است و در واقع چیزی که به عنوان مشروعیت (Legitimacy) در روزنامه نگاری، ما به آن قائل هستیم، در شبکه‌های اجتماعی وجود ندارد.

این استاد رشته روزنامه نگاری همچنین گفت: نمی‌شود به کاربران شبکه‌های اجتماعی آموزش داد مگر به روزنامه نگاران فعال در این شبکه‌ها. البته من این را هم بگویم که ما به عنوان کارگزاران رسانه‌ها در حوزه عکس، فیلم و صدا، داریم بازی را به شبکه‌های اجتماعی می‌بازیم؛ چراکه ما روزنامه‌ها ناچاریم در ساعت خاصی روی دکه بیاییم، اما چنین اجباری در مورد شبکه‌های اجتماعی نیست.

شکرخواه در عین حال گفت: شبکه‌های اجتماعی البته خیلی دیگر از کارها را بلد نیستند که روزنامه نگاران بلدند؛ شبکه‌های اجتماعی اصلا بلد نیستند در خصوص یک موضوع، به صورت تحقیقی برخورد کنند و در واقع یاد نگرفته‌اند که با یک خبر کذب چگونه برخورد کنند؛ چراکه انتشار اخبار کذب توسط یک کاربر شبکه اجتماعی به مرور مشروعیت او را از بين مي‌برد.

وی اضافه کرد: همچنان قدرت جریان اصلی اطلاع رسانی در اختیار رسانه‌های جمعی است و آنها هستند که متاسفانه وقتی جنگ یکطرفه غزه روی می‌دهد، از "طرفین منازعه" سخن می‌گویند. شما به عنوان مثال نمی‌توانید از درون بي ‌بي‌سي، ملاحظه‌ای غیر از آنچه در دستگاه سیاست خارجی انگلیس تایید شده است، بیان کنید. مگر بي بي سي می‌تواند زبان جدیدی به سرویس زبان‌های خود اضافه کند، بدون اجازه وزارت خارجه انگلستان؟

این استاد رشته روزنامه نگاری همچنین نگرانی برخی از گسترش شبکه‌های اجتماعی از این مساله را که آنها می‌توانند دنیا را به سمت دیگری پیش ببرند، بی‌مورد دانست و در عین حال تصریح کرد: همچنان اصلی‌ترین ارزشمهم خبری، ارزش در برگیری است و ما از این نظر به شبکه‌های اجتماعی و رصد آنها نیاز داریم.

شکرخواه در پایان سخنانش در واکنش به یکی از حاضران که نظر او را در مورد اظهارات جدیدش مبنی بر اینکه اینستاگرام به مرگ روزنامه نگاری انجامیده است، خاطر نشان کرد: من نگفته‌ام اینستاگرام، روزنامه نگاری را از بین برده گفتم به فتوژورناليسم ضربه مرگباري زده است. من گفته‌ام که صنعت گران قیمت عکاسی را همگانی کرده است و از این جهت به فتوژورنالیسم ضربه زده است؛ واقعیت این است که تعداد عکاسان خبری نه تنها در ایران بلكه در سراسر جهان بسیار کم است و این در حالی است که شما می‌توانید در فضای وب تقریبا هر عکسی را در هر لحظه‌اي  به اشتراک بگذارید.

• اینستاگرام ضربه‌ای مرگبار به فتوژورنالیسم بود