بحران اعتبار رسانه‌ها در ایران | صدا و سیما خود را نیز فریب می‌دهد

همشهری آنلاین - مهدی نوروز: در این مراسم مهدی محسنیان راد استاد دانشگاه، محمد خدادی معاون مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، گیتا علی آبادی رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها، فریبرز بیات روزنامه‌نگار و الیاس حضرتی مدیرمسئول روزنامه اعتماد سخنرانی کردند. 

نشست تخصصی «اعتبار رسانه‌ها در ایران» برگزار می‌شود

• لزوم تشکیل کمیته ملی رسانه

در ابتدای این مراسم رئیس هیات مدیره انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران با اشاره به عوامل تضعیف اعتبار رسانه‌ها در ایران، به آمار منتشر شده از میزان مخاطبان صداوسیما اشاره کرد و با نقد آن گفت: صداوسیما نه تنها مردم بلکه خود را نیز فریب می‌دهد، اخیرا یکی از مسئولین این سازمان عنوان کرده است که صدا و سیمای ایران 80 درصد مخاطب دارد در حالی که نتایج یک پیمایش در آستانه انتشار راجع به مصرف رسانه حاکی از آن است که اکثر مخاطبان رادیو و تلویزیون افرادی با سن و سال بالا یا خانم‌های خانه‌دار هستند و افراد جوان‌تر و پویاتر و همچنین افراد تحصیل کرده، کمتر به سراغ این رسانه می‌روند و این یعنی هر نیرویی که تاثیرگذاری کمتری در جامعه دارد، مخاطب این رسانه است. نکته مهم اما آن‌جا است که از همین میزان مخاطب، سی درصد مربوط به شبکه های سرگرمی هستند و سپس باقی افراد مخاطب شبکه‌های 1و2و3 هستند که در این میان شبکه سه رتبه نخست را دارد و شبکه‌های یک و دو که ویترین صدا و سیما هستند درصد بسیار کمی از مخاطبان را شامل می‌شوند؛ بنابراین با این وضعیت تاسف بار نمی‌توان گفت که وضعیت رسانه‌ای در آینده چگونه خواهد بود. 

عبدی در بخش دیگری از سخنان خود به لزوم تشکیل کمیته ملی رسانه و لزوم ارائه گزارش ملی درباره وضعیت رسانه‌ها پرداخت و گفت: انجمن در این‌‎باره نامه‌ای به رئیس جمهور نوشته است و در آن عنوان کرده است همانطور که راجع به سیل و ساختمان پلاسکو چنین کمیته‌ای تشکیل شد برای بررسی وضعیت رسانه نیز باید چند نفر از دولت، اساتید دانشگاه و... بررسی کنند که چرا وضع رسانه در ایران به نقطه کنونی رسیده است، چه خطراتی از این نظر ما را تهدید می‌کند و چه راهبردهایی برای تعدیل این وضعیت وجود دارد.

رئیس هیات مدیره انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران در پایان سخنان خود به بحث فیک نیوزها پرداخت و گفت: امروزه افرادی همچون ما که حساسیت‌مان در زمینه خبر رسانی زیاد است نیز از فیک نیوزها به شکلی واضح فریب می‌خوریم و برای انتشار هر خبری نهایت احتیاط را در نظر می‌گیریم این وضعیت برای مردم عادی بسیار بدتر است و این فیک نیوزها عوارض بسیاری را به همراه دارند. 

• کاهش تولید محتوا در رسانه‌ها

پس از سخنان رئیس هیات مدیره انجمن، رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها به ارائه نظر خود در این نشست پرداخت؛ گیتا علی آبادی با اشاره به پژوهش‌های صورت گرفته توسط مرکز مطالعات رسانه درباره اخبار جعلی و نامعتبر بودن منبع و منبع‌نگاری گفت: از سال 1395 پژوهشی را پیرامون منبع‌نگاری در مطبوعات سفارش دادیم که بسیار مورد توجه قرار گرفت زیرا بسیاری از رسانه‌ها تلاش می‌کنند که از منابع معتبر استفاده کنند. علی آبادی سپس ادامه داد: بر اساس آمار و طی یک ماه نزدیک به 71 تا 180 هزار اخبار جعلی سرچ می‌شود، این اخبار به عنوان منابعی مورد اتکا قرار می گیرند اما سپس جعلی بودن آن مشخص می‌شود، بنابراین یکی از مهم‌ترین بخش‌ها داشتن منابع معتبر است. 

رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها سوژه و تولید محتوا و توجه به نیاز مخاطب را از دیگر عوامل موثر بر اعتبار رسانه‌ها دانست و گفت: گاهی مشاهده می‌شود که 10-12 روزنامه در پوشش دهی یک اتفاق به صورت یکسان عمل می‌کنند و رقابتی بین آن ها دیده نمی‌شود که این امر شاید به دلیل تولید محتوا است و هنگامی که رقابت میان رسانه‌ها کم شود آنها شبیه هم می‌شوند. سوژه‌یابی و تولید محتوا و رقابت بین رسانه‌ها نیز بحث بسیار مهمی است که در معتبر کردن رسانه‌های داخلی نقش مهمی را ایفا می‌کند.

• زنگ خطر در حوزه رسانه به صدا در آمده است

در ادامه این مراسم فریبرز بیات، روزنامه نگار، با اشاره به ساختار دولتی رسانه در ایران گفت: تیراژ پایین مطبوعات و کاهش بینندگان تلویزیون، کوچ مخاطبان به شبکه‌های اجتماعی، پایین بودن ضریب نفوذ رسانه‌ها و افزایش ضریب نفوذ شبکه‌های ماهواره‌ای و اجتماعی و فیک نیوزها زنگ خطری است مبنی بر اینکه رسانه‌های ما در حال از دست دادن مرجعیت و تاثیرگذاری خود بر افکار عمومی هستند. بیات ادامه داد: اگر اذهان را پایگاه و جایگاه اصلی قدرت بدانیم و این نکته را باور داشته باشیم که رسانه‌ها به افکار عمومی شکل می‌دهند آن وقت به نظر می‌رسد که نظام رسانه‌ای ما در حال بی بهره شدن از قدرت است و مشروعیت و مقبولیت خودش را از افکار عمومی از دست می‌دهد و به دنبال آن تاثیرگذاری بر افکار عمومی نیز کم خواهد شد.

این روزنامه‌نگار در ادامه گفت: اگر با دو شاخص ویژگی‌های پیام و فرستنده به رسانه‌ها نگاه کنیم خواهیم دید که آن‌ها با مشکل اعتبار مواجه هستند. وجهه غالب رسانه‌های ما دولتی و رسمی است و نظام غالب رسانه‌ای که بیشترین امکانات و تجهیزات را دارد تاثیرگذاری‌اش پایین است. دسته دیگر البته مطبوعات مستقلی هستند که می‌کوشند نیاز مخاطب را تامین کنند و از تخصص و مهارت نیز برخوردار هستند اما این رسانه‌ها تحت فشارهایی نظیر تذکر و توقیف قرار دارند و دسته سوم نیز رسانه‌هایی هستند که رویکرد آن‌ها تجاری بوده و عمدتا مطالب آن‌ها کپی است.  

بیات در انتها گفت: وضعیت فعلی ناشی از ساختار دولتی رسانه‌ها است و بخش دیگر نیز به نظارت‌های شدید سیاسی باز می‌گردد که شجاعت را از رسانه‌ها گرفته است. همچنین بخشی دیگر از این وضعیت نیز نتیجه عدم تخصص حرفه ای و نداشتن مهارت و تخصص و همچنین پس افتادگی از دنیای دیجیتال و سایبر است. 

• لزوم نیاز سنجی مخاطب

پس از صحبت‌های فریبرز بیات، محمد خدادی معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد به سخنرانی پرداخت و گفت: موضوع انتخابی این نشست نه یک نیاز بلکه حیات رسانه‌ای در ایران است زیرا کاغذ و بیمه و... اگرچه اهمیت دارند اما قبل‌تر آز آن باید مشخص شود که کجا هستیم و می‌خواهیم چه کنیم. خدادی سپس ادامه داد: به نظر من مشکل اصلی تفاوت نگاه به رسانه است. امروز شبیه به هیچ روزی نیست در حالی که الگوی رسانه‌های ما هنوز هم دهه شصت و هفتاد است. بنده در سال 1368 خبرنگار ایرنا در دهلی نو بودم و آن زمان انحصار وجود داشت و فرد اخبار را از رادیو و یا یک روزنامه می‌گرفت اما امروز باید از مخاطب به رسانه رسید تا موقعی که جای مخاطب در رسانه تعیین و تکلیف نشود هویت رسانه نیز شکل نخواهد گرفت. 

خدادی در ادامه گفت: باید نیازشناسی صورت گیرد تا مشخص شود چه میزان از تولیدات رسانه ای منطبق با نیاز است یعنی چقدر از تولیدات بر اساس خواست ما و چقدر بر اساس خواست کسی است که می‌خواهد روزنامه را بخرد. در اینجا همان ایرادی که به صدا و سیما می‌گیریم شامل خودمان نیز خواهد شد زیرا ما نیز به مردم می‌گوییم چیزی که تو باید چیزی که من انتخاب کرده‌ام را بخوانی. در نتیجه در دنیای امروز که فرد قدرت انتخاب دارد و هیچ اجباری برای مراجعه به رسانه وجود ندارد،باید با دقت بیشتری عمل کرد.

• رسانه باید به دنبال افشای خطا باشد

در بخش دیگری از این نشست مهدی محسنیان راد، استاد دانشگاه، به بحث اعتبار رسانه پرداخت و گفت: اعتبار منبع دارای سه ضلع شامل انتظار از منبع، وثوق و معرفت است. انتظار از منبع همچون تعریف نقش در جامعه شناسی است به عنوان مثال فرد در طول روز نقش‌های متفاوتی دارد و انتظار می‌رود که این نقش‌ها درست ایفا بشود؛ وثوق همچون داستان چوپان دروغ گو است و یک اشتباه یکباره همه چیز به هم می ریزد، معرفت را نیز چنین می‌توان مثال زد که فرد به هنگام مراجعه به پزشک این سوال برایش مطرح می‌شود که آیا پزشک دانش کافی را دارد و در طول خدمتش خطا داشته است؟ 

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: اهمیت اعتبار منبع برای رسانه به گونه‌ای است که به دنبال خطای وزیر رسانه باید بگوید که این را فوری فاش می‌کنم زیرا اگر این کار را انجام ندهم اعتبار منبع من آسیب خواهد دید. اگر روزنامه‌ای تنها یکبار اشتباه کند اعتبار منبعش آسیب می بیند بر همین اساس مردم از روزنامه انتظار دارند که قبل از اینکه شبکه‌های اجتماعی به مسئله فیش‌های حقوقی وارد شود، آن را فاش کند و اگر این کار را نکرد دیگر اعتبار ندارد. دلیل کارکرد فعلی شبکه‌های اجتماعی در ایران این است که مردم یاد نگرفته اند که رسانه‌ها می‌توانند همچون نیویورک تایمز معتبر باشند و همه در 183 سال گذشته تنها این را یاد گرفته‌اند که حرف شخصیت‌های اصلی سیاسی را به عنوان تیتر یک بزنند امری که سبب شده اعتبار منبع در ایران به شدت مخدوش شود در حالی که در امریکا و اروپا این چنین نیست. محسنیان راد در ادامه به ارائه بحثی تخصصی به نام «بازار رسانه» برای افراد حاضر در انجمن پرداخت. 

در این جلسه همچنین الیاس حضرتی مدیرمسئول روزنامه اعتماد نیز دقایقی در مورد وضعیت رسانه فعلی رسانه‌ها در ایران سخن گفت و پس از آن انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران از وب‌سایت اطلاع رسانی خود به نشانی www.tpja.ir رونمایی کرد. 

تصاویر این مراسم را در زیر ببینید:

عکس‌ها: مونا عادل - همشهری