این سنگ‌ها معمولا هنگامی که گدازه‌های مذاب در حال تبدیل شدن به سنگ هستند، در وسط برخی گدازه‌ها تشکیل می‌شوند. ایران از این گوهرها کم ندارد و در بسیاری از معادن ایران، در کنار استخراج برای مصارف صنعتی، تکه‌ای یا رگه‌هایی از سنگ‌های قیمتی یافت می‌شود. در بعضی مناطق نیز زمین به قدری دارای سنگ‌های قیمتی است که معدنی مخصوص این کار حفر می‌شود، مثل معدن فیروزه در تخت جلگه یا شهر فیروزه نیشابور.
فیروزه تنها سنگ قیمتی ایران نیست. سابقه استفاده از جواهر و زیور میان ایرانیان، به چند هزار سال پیش می‌رسد. اکنون نیز در بازار جواهر ایران، گوهرهای تراش‌‌خورده بسیاری را می‌بینیم که بر پایه‌ای از طلا یا نقره سوار شده‌اند و طرفداران بسیاری دارند. عقیق، یشم و گارنت (لعل) از معروف‌ترین گوهرهایی هستند که جواهرسازان ایرانی از آنها استفاده می‌کنند. ایرانیان سال‌ها سنگ‌های قیمتی را به گردن و مچ می‌انداخته‌اند. آنها بر این باور بودند که این سنگ‌ها شفابخش یا دورکننده خطرات هستند. بعدها استفاده تزیینی از جواهر باب شد و آنها به سنگ‌های دیگری نیز روی آوردند.
شهرستان «تخت جلگه» در نزدیکی نیشابور، دارای معادنی است که نیشابور را نه تنها در ایران که در تمام دنیا مشهور کرده است. همه جواهرسازان جهان وقتی نام فیروزه را می‌شنوند، به یاد نیشابور می‌افتند. فیروزه به قدری با زندگی شهروندان تخت جلگه درآمیخته است که از استاندار خواسته‌اند نام شهرستان‌شان به «شهر فیروزه» تغییر کند و البته وزارت کشور هم با این تغییر نام موافقت کرده است. معدن فیروزه ایران با ذخیره 9 هزار تن در 55 کیلومتری شمال غربی نیشابور قرار گرفته و هر سال حدود 19 تن سنگ فیروزه از آن استخراج می‌شود. از این معدن سالانه 150 تا 190 کیلوگرم فیروزه خالص به‌دست می‌آید و همین مقدار کافی است که بسیاری از مشاغل نیشابور را درگیر خود کند. حتی در زندان‌های نیشابور نیز برای زندانیان علاقه‌مند، کارگاه تراش سنگ‌های قیمتی راه‌اندازی شده تا آنها نیز از صنعت فیروزه بی‌بهره نمانند.
گردش مالی جواهرات ساخته‌شده از سنگ‌های قیمتی در جهان بیش از 600 میلیارد دلار در سال است، اما نقش و استفاده ایران از این میزان گردش پول تقریبا صفر است.
محمدجواد پیش‌بین، دبیر همایش «جایگاه سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی» که اوایل اردیبهشت‌ماه در مشهد برگزار شد، به «همشهری» می‌گوید: «به‌دلیل اینکه در سال‌های دور، توجه چندانی به استانداردهای بین‌المللی نداشتیم و به آموزش هم اهمیت نمی‌دادیم، در زمینه سنگ‌های قیمتی عقب ماندیم. کشوری مثل ترکیه در جواهرسازی از ما عقب‌تر بود، اما چند سالی است که نیروهای انسانی‌اش را آموزش داده، برنامه‌ریزی کرده، تسهیلاتی برای جواهرسازان به‌وجود آورده و یک شهرک صنعتی برای تراش سنگ‌های قیمتی درست کرده و حالا از ما جلو افتاده است.»
استان‌های خراسان، آذربایجان شرقی، اصفهان، همدان، زنجان و کرمان از استان‌هایی هستند که نمونه‌هایی از سنگ‌های قیمتی در آنها یافت شده است. در استان قم نیز به تازگی یک معدن عقیق کشف شده که برنامه‌ریزی برای بهره‌برداری از آن صورت گرفته است. در خراسان معدن معروف فیروزه سال‌هاست که فعال است. در منطقه الوند همدان گزارش‌هایی از اکتشاف زمرد منتشر شده است. در زنجان و کرمان نیز منابع زیادی از گارنت وجود دارد ، اما بهره‌برداری از بسیاری از این منابع به‌دلیل اینکه اکتشاف و استخراج سنگ‌های قیمتی بسیار مشکل و گاهی اتفاقی است، با تعلل روبه‌رو بوده است.
ایران با وجود برخورداری از سنگ‌های قیمتی بسیار ارزشمند دارای نیروی کار متخصص کمی برای فراوری این سنگ‌هاست. سنگ‌های قیمتی در ایران دارای دو متولی عمده است.
مرحله اکتشاف و بهره‌برداری از سنگ‌های قیمتی بر عهده وزارت صنایع و معادن است اما جایی که این سنگ‌ها تبدیل به جواهر می‌شوند، در حوزه عمل سازمان میراث فرهنگی قرار می‌گیرد. هنرمندان ایرانی می‌توانند با تراش سنگ‌ها و قرار دادن آنها روی فلزات گرانبهایی چون طلا و نقره، ارزش سنگ‌های قیمتی را چند برابر کنند. در این میان، مشاغل بسیار زیادی نیز زاده خواهد شد. دبیر همایش «جایگاه سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی» می‌گوید که این سنگ‌ها از مرحله استخراج تا فروش به‌صورت جواهر، 200 شغل را درگیر خود می‌کنند و اگر صنعت جواهرسازی در ایران رونق بگیرد، می‌تواند اشتغال‌زایی بسیار بالایی داشته باشد.
آموزش، راهبرد اساسی برای استفاده از نیروی انسانی جواهرساز در داخل کشور است. بسیاری از زیورآلات و جواهراتی که در بازار ایران به فروش می‌رسند، محصول کار جواهرسازان خارجی است. حتی گاهی، سنگ‌های قیمتی ایرانی نیز به‌صورت خام خارج می‌شوند و در کشورهایی چون تایلند ، هند و اندونزی تراش می‌خورند و بر پایه فلز سوار می‌شوند و با ارزش افزوده چند برابری، به ایران بازمی‌گردند.
شاپور سلیمان‌پور، معاون صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی استان زنجان که یکی از استان‌های مطرح فراوری سنگ‌های قیمتی است، می‌گوید: «به‌دلیل اینکه جواهرسازهای ما با بازار خارجی و استانداردهای بین‌المللی آشنا نیستند، کارشان از نظر کیفیت همتای جواهرسازان خارجی نیست. ما باید با استفاده از استادان مجرب این حرفه که در ایران هم کم نیستند، جوان‌ها را آموزش دهیم. باید بازار را بشناسیم و مطابق با سلیقه مشتری، محصولات را تولید کنیم.»
سازمان میراث فرهنگی در شهرهای مستعد جواهرسازی از جمله مشهد و زنجان، کارگاه‌هایی را برای جواهرسازی دایر کرده که با استقبال جواهرسازان نیز روبه‌رو شده است. معاون سازمان میراث فرهنگی زنجان می‌گوید: «در کارگاه‌های جواهرسازی و تراش سنگ زنجان تا به حال یکصد نفر آموزش دیده‌اند و گاهی تسهیلات بانکی هم برای راه‌اندازی جواهرسازی تاسیس شده است. زنجان صاحب صنعت ملیله نیز هست و استادان ملیله‌کار نیز می‌توانند برای آموزش در جواهرسازی خیلی مفید باشند.»
آموزش برای توسعه صنعت فراوری سنگ‌های قیمتی در ایران، تنها به آموزش گوهرسازان محدود نمی‌شود؛کارگران و مدیران معادن کشور نیز می‌توانند با داشتن آگاهی‌های بیشتر، خیلی راحت‌تر سنگ بی‌ارزش را از سنگ قیمتی بازشناسند.
محمدجواد پیش‌بین که در مشهد مؤسسه آموزشی و پژوهشی جواهرسازی تاسیس کرده است، می‌گوید: «در بهترین معادن سنگ نیز، همه سنگ‌ها به کار جواهرسازی نمی‌آیند و 10 تا 15 درصد از آنچه استخراج می‌شود، تراش می‌خورد. در دیگر معدن‌ها نیز گاهی اتفاق می‌افتد که یک سنگ گوهر پیدا شود. اگر در هر معدن، متخصصی داشته باشیم که بتواند سنگ قیمتی را از سنگ معمولی تشخیص دهد، خیلی بهتر می‌توانیم از ذخایر کشور استفاده کنیم. در خراسان که قطب سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی کشور است، این اتفاق افتاده و همه کارشناسان معدن ما آموزش گوهرشناسی دیده‌اند.»
همزمان با آموزش نیروی انسانی و تجهیز کارگاه‌ها برای بهبود صادرات، تمایل مردم برای استفاده از سنگ‌های قیمتی نیز بیشتر شده است. نگاه مدیران صنایع‌دستی کشور به سنگ‌های قیمتی نیز معطوف به صادرات هر چه بیشتر جواهر است و آنان برای به‌دست‌آوردن سهم بیشتری از بازار جواهر منطقه، تلاش‌های خود را آغاز کرده‌اند.
تهمینه دانیالی، معاون صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی درباره فواید رونق صنعت گوهرسازی در شهرهای مختلف ایران می‌گوید: «سرمایه محدود، فضای کار کوچک در حد 2 در 2 متر، ارزش افزوده بالا و اشتغال چندین نفر در کارگاهی با سرمایه محدود، از جمله ویژگی‌های صنعت جواهرسازی است. حدود 70 درصد هنرمندان حوزه تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی را متولدان سال 1362 تشکیل می‌دهند؛ این وضعیت نشانگر علاقه‌مندی نیروی جوان به فعالیت در این حوزه است.»
هند بیشترین سهم را در صادرات سنگ‌های قیمتی فراوری‌شده داراست. گردش مالی سالانه صنعت جواهرسازی در این کشور 20 میلیارد دلار است. کشور عربستان هم سالانه 600 تن جواهر وارد می‌کند و از این نظر دارای رتبه اول واردات است. در ایران 200 محدوده دارای سنگ‌های قیمتی کشف شده است اما کشورمان سهم بسیار ناچیزی در تبادلات مالی صنعت جواهرسازی دارد. در این میان تلاش‌های مدیران صنعتی و فرهنگی کشور می‌تواند امید برای افزایش سهم ایران در تولید جواهر منطقه را بیشتر کند.
