هرچند محمود بهمنی، رئیس‌کل بانک مرکزی ایران درباره تغییر سبد ارزی از یورو به سمت دلار می‌گوید: بانک مرکزی در این خصوص تدابیری را اندیشیده اما تصمیم‌گیری قطعی نکرده است. این اظهار‌نظر دو پهلوی رئیس‌کل بانک مرکزی از 2منظر قابل تامل است؛ نخست اینکه برای تغییر مسیر به سمت دلار منتظر دستور مقامات بالاتر دولت است و هنوز ایده حذف یا کاهش قدرت دلار به عنوان یک سیاست رسمی دولت دنبال خواهد شد و دوم اینکه بانک مرکزی بدون سروصدا در حال تبدیل بخش عظیمی از ذخایر ارزی از یورو به سایر ارزهای معتبر و به‌طور خاص دلار است چرا که براساس گفته‌های محمود بهمنی، بیش از 50درصد از ذخایر ارزی ایران، یورو است و طبیعی است که اعلام رسمی و رسانه‌ای چرخش به سمت دلار، منطقی به‌نظر نمی‌رسد. آیا باردیگر دلار، ارزاول ایران خواهد شد؟
هرچند مقامات پولی و اقتصادی ایران پیش از این اعلام کرده‌اند که سیاست ارزی ایران با آزادسازی یارانه‌ها، تغییر نخواهد کرد اما پیش از آنکه فصل وداع با یارانه‌ها آغاز شود، افزایش قیمت دلار و کاهش ارزش یورو در بازارهای داخلی به دردسری برای بانک مرکزی و وزارت اقتصاد و دارایی تبدیل شد تا به فکر مداخله در بازار داخلی ارز بیفتند. دخالت در بازار داخلی ارز، همواره در چارچوب سیاست مدیریت شناور نرخ ارز دنبال می‌شود تا از نوسان شدید نرخ‌های ارز و به‌طور عمده دلار و یورو جلوگیری شود؛ اقدامی که هرچند برای کاهش اثرات تخریبی نوسان ارز در بازار داخلی بر صادرات و تولید داخلی، توجیهی برای دخالت دولت و بانک مرکزی قلمداد می‌شود اما هنوز چالش اصلی پابرجاست که وقتی یورو در بازارهای جهانی ارزش خود را از دست می‌دهد و تقویت قدرت دلار ناشی از بهبود اقتصاد آمریکاست، دخالت بانک مرکزی و دادن تنفس مصنوعی به یورو چه مفهومی خواهد داشت و آیا این مسئله در راستای مدیریت شناور نرخ ارز توجیه‌پذیر است؟
البته رئیس‌کل بانک مرکزی با بیان اینکه نرخ ارز در کشور تقریبا آزاد است، درباره افزایش قیمت دلار در بازار داخلی می‌گوید: این افزایش اشکالی ندارد زیرا نرخ برابری یورو در مقابل دلار تغییر کرده و پایین نگه داشتن نرخ دلار در ایران معنایی ندارد و ما اجازه می‌دهیم تا نرخ ارزها آزاد باشد و قیمت‌ها با یکدیگر به تعادل برسد. با این وجود رئیس‌کل بانک مرکزی دخالت در بازار درصورت تشدید نوسان قیمت را رد نمی‌کند و اظهار می‌دارد: بانک مرکزی درصورت مشاهده نوسان شدید در بازار مداخله کرده و سعی در حفظ ثبات بازار ارز خواهد کرد. او خاطرنشان می‌سازد: درصورتی که ارزش ریال در بازار ارز داخلی در سطحی کمتر یا بیشتر از نرخ واقعی خود قرار گیرد، مقامات پولی مجبور خواهند بود نرخ مزبور را به‌تدریج اصلاح کنند، ضمن اینکه وجود نظام ارزی شناور مدیریت شده خود حکایت از هدف مقامات پولی کشور مبنی بر حفظ ثبات بازار ارز دارد.
عقب‌نشینی یورو؛ یک ضرورت تا انتخاب
هرچند در روزگاری نه چندان دور یعنی 3سال قبل، وقتی بحران اقتصادی آمریکا به اوج رسید برخی مقامات سیاسی و دولتی ایران از سقوط همیشگی دلار از عرصه جهانی و لزوم حذف دلار از معاملات ارزی ایران خبر دادند تا آنجا که براساس برخی تحلیل‌ها، تاریخ مرگ دلار را 20سال آینده اعلام کردند اما با خروج تدریجی اقتصاد دنیا از رکود سنگین 70سال اخیر و آشکار‌شدن نشانه‌های امیدوار‌کننده از بهبود شاخص‌های رشد اقتصاد جهانی، باردیگر دغدغه گردش به سمت دلار فراگیر شد.
این مسئله تا اندازه بسیار زیادی متأثر از 2عامل بود؛ نخست گزارش‌های امیدوار‌کننده از بهبود برخی شاخص‌های اقتصادی آمریکا و تقویت دلار و دوم تشدید علائم بیماری اقتصاد یونان و انتشار گزارش‌ها از احتمال زیاد سرایت بیماری به سایر کشورهای منطقه یورو و حتی اتحادیه اروپا. گزارش ارزی بانک مرکزی ایران در 3هفته نخست اردیبهشت‌ماه به واقع مهرتأییدی است بر ضرورت وداع با یورو و سلام به دلار. براساس گزارش رسمی بانک مرکزی در هفته نخست، یورو در برابر تمام ارزهای اصلی بازار تضعیف شد و متوسط ارزش یورو در این هفته نسبت به متوسط ارزش آن در هفته آخر فروردین در برابر دلار 41/1درصد کاهش یافت. تحلیل‌گران علت را در ناتوانی یونان در بازپرداخت بدهی‌های خود دیدند که پدیده ریسک‌گریزی در بازارهای ارز را دامن زده است. در هفته دوم باز هم یورو ناتوان نشان داد و متوسط ارزش یورو در هفته دوم نسبت به متوسط ارزش آن در هفته نخست، 99/0درصد در برابر دلار کاهش یافت.
این بار نه تنها وخامت اوضاع سیاسی و اقتصادی یونان که ترس از ورشکستگی اقتصاد پرتغال باعث بدبینی نسبت به یورو شد به‌ویژه اینکه مؤسسه استانداردا‌ندپورز اوضاع اعتباری اسپانیا را وخیم توصیف کرد و بر گستره تردیدها نسبت به احیای اقتصاد منطقه یورو افزود و بسیاری از کارشناسان اقتصادی اعلام کردند: سرمایه‌گذاران اروپایی، سرمایه خود را از بازارهای سهام به سوی سرمایه‌گذاری با درآمدهای ثابت به‌ویژه در آمریکا سوق خواهند داد چرا که وضعیت کلی اقتصاد کشورهای ضعیف اروپا مانند یونان، پرتغال، اسپانیا و ایرلند یا حتی ایتالیا کماکان آسیب‌پذیر نشان می‌دهد.
اوضاع در هفته سوم البته بغرنج‌تر نشان داد و متوسط ارزش یورو کاهش چشمگیر 95/2درصدی را تجربه کرد آن هم در شرایطی که اتحادیه اروپا و صندوق بین‌المللی پول موافقت خود را با اعطای کمک مالی ١١٠میلیارد یوروی (معادل ١٤٧میلیارد دلار آمریکا ) به یونان رسما اعلام کردند. بسته نجات 110 میلیارد یورویی یونان تنها یک روز به احیای قدرت یورو کمک کرد چرا که برخی کارشناسان اعلام کردند بحران یونان جدی‌تر از آنچه به‌نظر می‌رسد، وخامت دارد و یونان قدرت کاهش کسری بودجه خود به ٣درصد از تولیدات ناخالص داخلی تا سال٢٠١٤ را ندارد. این بار نه تنها بورس‌های اروپا که همه بورس‌های معتبر جهان ارزش خود را از دست دادند و سؤال همه این بود: درصورتی که بحران مشابهی در اسپانیا و پرتغال شکل بگیرد، آیا اتحادیه اروپا توان کمک به کشورهای مذکور را خواهد داشت یا خیر؟
افق نگران‌کننده یورو و امید به دلار
برخی خبرها حکایت از عزم جدی بانک مرکزی ایران برای چرخش ذخایر ارزی به سمت دلار دارد و مقامات ارشد پولی کشور افق آینده اقتصاد اتحادیه اروپا را دست‌کم تا یک سال آینده نگران‌کننده توصیف و به دولت توصیه می‌کنند وقت وداع با یورو و سلام به دلار فرارسیده است. البته دشواری پیش‌روی دولت این است که ناچار به تغییر سیاست فروش نفت خود براساس ارزهای غیردلاری است؛ سیاستی که در 4سال اخیر، محور فروش و قیمت‌گذاری نفت ایران در بازارهای جهانی بوده است.
حتی برخی سازمان‌ها و مقامات اقتصادی و سیاسی در دولت نهم پیشنهاد حذف کامل دلار از ذخایر ارزی ایران را پیش کشیدند و مبنای ادعای خود را عزم کشورهایی چون عربستان سعودی، کره‌جنوبی، چین، ونزوئلا، سودان و روسیه عنوان کردند تا آنجا که مهرماه 1387 ایران رسما از ژاپن خواست در قبال محموله‌های صادراتی نفت، به جای دلار به این کشور، ین تحویل دهد. البته این اقدام به دستور رئیس‌جمهوری برای جایگزینی یورو به جای دلار در محاسبات ارزی صورت گرفت که به گفته محمود بهمنی این سیاست 5میلیارد دلار به ارزش ذخایر ارزی ایران افزوده است.
گفته می‌شود ایران طی سال‌های 2004 تا 2009 یعنی در مدت 6سال از محل تبدیل 20میلیارد دلار به یورو حدود 01/5میلیارد دلار درآمد داشته که این رقم معادل 833میلیون دلار در سال است. آیا اکنون برای جایگزینی دلار به جای یورو بانک مرکزی منتظر دستور رسمی رئیس‌جمهوری خواهند ماند؟ برخی کارشناسان از جمله دکتر بیژن بید آباد معتقد است: تصمیم ایران برای تبدیل ذخایر ارزی دلار به یورو یک تصمیم در کوتاه مدت است ولی متنوع‌سازی سبد ذخایر ارزی ایران یک طرح و برنامه بلندمدت اقتصادی است و ایران هم‌اکنون شرایط لازم برای اجرای این برنامه بزرگ اقتصادی را ندارد.
دکتر احمد میرمطهری، رئیس اسبق سازمان بورس ایران اخیرا در اظهارنظری اعلام کرد: احتمال بروز تغییرات منفی چشمگیر در ارزش یورو در شرایطی رخ می‌دهد که در سال‌های گذشته شاهد سوگیری ذخایر ارزی ایران از دلار به سوی یورو بوده‌ایم. این کارشناس مسائل اقتصادی با اشاره به افزایش نسبی واردات و کسری موازنه تجاری (غیرنفتی)، افول نسبی بهای نفت و تأثیر آن بر درآمدهای ارزی ایران و البته محدودیت‌های کنونی شبکه بانکی کشور هشدار می‌دهد: حجم قابل‌توجه و مهیب نقدینگی می‌تواند با حضور در بازار ارز، تأثیر تعیین‌کننده‌ای بر این بازار بگذارد و آثار افول ارزش یورو، بدون تردید در اقتصاد ایران نیز پدیدار خواهد شد.
روزگاری برخی را گمان افول همیشگی قدرت دلار بود و این ذهنیت اکنون نزد برخی نسبت به یورو وجود دارد. مهم این است که مدیریت ذخایر ارزی کشور نه براساس حب و بغض‌ها نسبت به ارزهای معتبر بلکه براساس واقعیت‌های اقتصادی دنیا انجام شود، چه اینکه ممکن است سال‌های آینده و البته دورتر، سال نه دلار و نه یورو که سال ین ژاپن و یوان چین باشد. حفظ ذخایر ارزی، پیچیده و البته حساس است و مهم این است که این ذخایر یک نقدینگی صرف نیست بلکه ثروتی است بین نسلی که عمده آن ناشی از فروش ثروت نفت است. آیا دولت ایجاد تنوع در سبد ذخایر ارزی کشور را عملیاتی می‌کند؟ باید منتظر آینده ماند.
