6رود کارون، کرخه، جراحی، زهره، دز و شاوور در این استان واقع شده‌اند. میزان آب‌های جاری استان 33 میلیارد مترمکعب، معادل 33 درصد کل آب‌های سطحی کشوراعلام شده است؛ اما به گفته مدیر منابع طبیعی استان، سالانه فقط 100 میلیون متر مکعب از این آب‌ها مهار می‌شود. خوزستان نیز مانند بسیاری از استان‌های دیگر با کم آبی دست به گریبان است؛ به‌ویژه 27/1 میلیون هکتار اراضی بیابانی و280 هزار هکتار کانون بحران فرسایش بادی، مسئولان منابع طبیعی استان را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. از سوی دیگر، همجواری این استان با ادامه مسیر بیابان‌های عراق و تأثیر‌پذیری از وزش بادهای خشک و سوزان تابستان بر معضلات استان افزوده است.
اما علاوه بر کم آبی وخشکسالی‌های پی در پی، آنچه خوزستانی‌ها را تهدید می‌کند ریزگرد و گرد وغبارهایی است که آسمان استان را فرا می‌گیرد؛ پدیده‌ای که هر از گاهی دامن پایتخت را هم می‌گیرد. قرار بود با توجه به روزجهانی محیط‌زیست، گزارشی درباره معضلات زیست‌محیطی کشور منتشر شود که بخشی از آن به پدیده ریزگرد اختصاص داشت، اما سفر به خوزستان - که در واقع خط مقدم جبهه نبرد با ریزگردهاست- سبب شد تا پدیده ریزگرد با اشاره به معضلات بیابانزایی از نگاه مسئولان منابع طبیعی بررسی شود.
«مهار بیابان یکی از ضرورت‌های اجتناب ناپذیر استان است.» مهندس علیرضا صابری‌پور، مدیرکل منابع طبیعی استان خوزستان با بیان این مطلب می‌افزاید: 4 کانون فرساینده بادی به مساحت 280هزار هکتار در استان وجود دارد که تبعات نامطلوب آن بیش از 700 هزار هکتار اراضی استان را تهدید می‌کند. خسارت ناشی از کانون‌های فرسایش بادی دراستان بالغ بر 30 میلیاردریال برآورد شده است.به گفته وی میزان تبخیر سالانه درخوزستان 3 برابر متوسط جهانی و بالغ بر 3 هزار میلی‌متر است. این درحالی است که هم میزان بارندگی و هم دفعات بارندگی در استان بسیار اندک است ضمن آنکه این استان به‌طور متوسط هر 3 الی 5 سال با پدیده خشکسالی مواجه می‌شود.
صابری پور، عوامل انسانی بیابانزایی در استان را افزایش جمعیت، وجود بیش از 8/9میلیون واحد دامی در مرتع (5برابر بیش از حد مجاز)، بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، بیلان منفی آب دشت‌ها، افت سطح سفره‌های زیرزمینی و شور شدن آب‌های زیرزمینی عنوان می‌کند و می‌گوید: به این موارد باید آلودگی آب‌های زیرزمینی ناشی از پساب‌های صنعتی، فاضلاب‌های شهری و خانگی و زهاب‌های کشاورزی را اضافه کرد.
شیوه‌های نامناسب آبیاری ( بالغ بر 75درصد آبیاری به شیوه غرقابی انجام می‌شود) و شخم در جهت شیب را هم باید افزود. تخریب بوته‌کنی و تغییر کاربری جنگل‌ها و مراتع ناشی از حضور دامداران و دام در مراتع و اراضی ماندابی نظیر اراضی شادگان از دیگر عوامل مؤثر در بیابانزایی هستند. علاوه براین، اثرات فرامنطقه‌ای بیابان‌های کشورهای همجوار، بیابانزایی در خوزستان را تشدید کرده است. وی بااشاره به اینکه 70 درصد تخریب‌های منابع طبیعی استان ناشی از اجرای طرح‌های عمرانی است، خاطر نشان می‌سازد: 140 هزار هکتار از عرصه‌های بیابانی در مناطق نفت‌خیز واقع شده است.
برهمین اساس پیشنهاد شد وزارت نفت برای تثبیت شن و مهار بیابان در منطقه‌ای به‌وسعت 200 هزار هکتار، طی 5سال 480 میلیارد تومان تأمین اعتبار کند. این پیشنهاد مصوبه استانی هیأت دولت را هم دارد. اعتباری که برای سال 89 در نظر گرفته شده 30 میلیارد تومان است. به گفته وی تاکنون 5 هزار و 300 هکتار با کمک‌های دولتی تثبیت شده است.
مهار مهم‌ترین کانون فرسایش بادی
یکی از کانون‌های بحران فرسایش بادی خوزستان غرب رودخانه کرخه است. این منطقه که در ضلع غربی رودخانه کرخه، حد فاصل اهواز، دشت آزادگان و شوش به مساحت 386 هزار هکتار واقع شده است در عین حال یکی از منابع مولد اقتصادی در منطقه محسوب می‌شود و نقش مهمی در حیات اقتصادی و اجتماعی به‌ویژه از بعد کشاورزی استان دارد.مهندس دانایی، مدیر امور بیابان منابع طبیعی خوزستان درباره عملیات تثبیت شن‌های روان درغرب کرخه گفت: این عملیات در چند برهه انجام شد و از سال 83 تا 86 به سمت شمال غرب ادامه پیدا کرد.
در این منطقه به جای مالچ پاشی یکپارچه، شکل کار را تغییر دادیم و در عرصه‌ای به شکل کمربند به عرض یک و طول 25کیلومتر از سال83 تا 86 بالغ بر 3هزار هکتار عملیات مالچ‌پاشی و نهال‌کاری انجام شد. تا پیش از اجرای این طرح، زمین لخت بود. اینک کهورهای دست‌کاشت سیمای دیگری به منطقه بخشیده است. به گفته دانایی عملیات تثبیت شن و ماسه‌های روان در این منطقه از سال1355 آغاز شده و تاکنون 25هزار هکتار تثبیت شده است که 5 هزار هکتار در حوزه اهواز و بقیه اراضی تثبیت شده در حوزه شوش و بستان قرار دارد.
تثبیت هر هکتار شن و ماسه روان به روش مالچ پاشی و نهال‌کاری در سال86 با هزینه‌ای معادل 700هزار تومان امکان‌پذیر بوده اما اکنون این هزینه برای هر هکتار 4 میلیون تومان برآورد می‌شود، این درحالی است که 6 کانون بحران به مساحت 280 هزار هکتار در4 شهرستان شوش، دشت آزادگان، اهواز و امیدیه وجود دارد؛ شهرستان‌هایی که ازنظر کشاورزی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و تعلل در مهار بیابانزایی می‌تواند بخشی از اراضی حاصلخیز این مناطق را تخریب کند.
دانایی در باره اثرات مثبت اجرای طرح تثبیت شن‌های روان در غرب کرخه می‌گوید: این طرح علاو بر تحولات زیست‌محیطی و تفرجگاهی در منطقه‌ای که منشأ گردوغبار است سبب رونق کشاورزی و دامداری در منطقه و حیات دوباره در روستاهای متروکه شده است. ضمن آنکه خطر پرشدن مسیل‌ها و کانال‌های آبیاری از شن‌های روان تا حد زیادی برطرف شده است و هم‌اکنون هزاران تن محصولات باغی و زراعی در منطقه تولید می‌شود.
ایجاد امنیت در منطقه با تثبیت شن‌های روان
مهندس بذرکار، معاون فنی منابع طبیعی استان هم می‌گوید: قبل از مالچ پاشی و تثبیت شن‌های روان، بیماری تراخم در میان ساکنان منطقه بیداد می‌کرد اما اکنون این بیماری به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. نکته دیگری که وی به آن اشاره می‌کند مسدود شدن جاده اندیمشک – اهواز در مقاطع مختلف با شن‌های روان و ایجاد کانون ناامنی در منطقه بوده اما امروز از لحاظ روانی وا منیتی منطقه وضعیت مقبولی دارد.
بایدها ونبایدها
در عین حال صابری‌پور، تبدیل این اراضی به زراعت و تخریب و ریشه‌کنی بوته‌ها و درختان کاشته شده را از مخاطرات جدی این منطقه ذکر می‌کند و می‌گوید: آنگونه که باید، با چنین تخلفاتی برخورد قانونی صورت نمی‌گیرد که این ضرورت بازنگری در قوانین موجود را خاطر نشان می‌کند. وی همچنین از بی‌مهری نسبت به تأمین مالچ رایگان سخن می‌گوید و می‌افزاید: با وجود ضرورت مهارکانون‌های فرسایش بادی، از یک سو با کمبود اعتبارات مواجهیم و ازسوی دیگر وزارت نفت مالچ رایگان در اختیار منابع طبیعی نمی‌گذارد. کمبود نیروی انسانی متخصص و تجهیزات، به‌ویژه ایجاد ایستگاه‌های رسوب‌سنجی در مناطق بحرانی از دیگر مواردی است که این مدیر محلی بدان اشاره می‌کند.
صابری پور ایجاد مرکز آموزشی و اجرایی بیابان‌زدایی در خوزستان را با توجه به موقعیت جغرافیایی استان ضروری عنوان می‌کند و می‌گوید: این مرکز می‌تواند در ایجاد تعامل با کشورهای همسایه و عضو کنوانسیون بیابان‌زدایی سازمان ملل نظیر عراق، عربستان، کویت، سوریه، اردن وامارات برای اقدامات مشترک در بیابان‌زدایی و کنترل گردوخاک و ریزگرد‌های غرب و جنوب غرب کشور نقشی کارساز ایفا کند. ارائه تسهیلات و یارانه برای استفاده از انرژی‌های نو به ساکنان مناطق بیابانی از دیگر راهکارهایی است که صابری‌پور در حفظ پوشش گیاهی منطقه مؤثر می‌داند.
تأکید بر تعامل با آن سوی مرز
مدیرکل منابع طبیعی خوزستان با اشاره به اینکه 95 درصد ریزگردها منشأ برون مرزی دارد تصریح می‌کند: 14 منطقه در خارج ازکشور شناسایی شده که منشأ ریزگرد هستند؛ تصاویر ماهواره‌ای به‌طور مستند این مناطق را نشان می‌دهد. وی درخصوص 5 درصد منشأ داخلی ریزگردها به تالاب هورالعظیم اشاره می‌کند و می‌گوید: این تالاب در سال1976 بیش از 770هزار هکتار وسعت داشت اما در حال حاضر این وسعت به 125هزار هکتار کاهش یافته که
خشک شدن این اراضی در ایجاد ریزگرد مؤثر است. وی درباره اقدامات انجام شده برای مهار ریزگرد می‌گوید: درپی بازدید عراقی‌ها از تثبیت بیابان در منطقه ابوزیدآباد کاشان و تمایل آنها به استفاده از تجارب ایران، قرار شد به‌منظور آشنایی با شیوه‌های مهار بیابان در ایران، 100نفر در گروه‌های 25 نفره ازعراق به کشور ما سفر کنند، اما هنوز اقدامی در این خصوص صورت نگرفته است.
اعتباراتی که تأمین نشد
مهندس غلام‌عباس عبدی نژاد، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها و مراتع در جمع خبرنگاران اعزامی به خوزستان گفت: براساس برنامه چهارم توسعه، قراربود 5/1میلیون هکتار کانون‌های بحران در 18استان کشور بااعتبار سالانه 60میلیارد تومان کنترل شود اما با اصلاحیه‌ای، این اعتبار از 300میلیارد به 150میلیارد تومان کاهش یافت و این میزان اعتبار هم عملا به 40 تا 50درصد کاهش داده شد، درحالی که اگر این اعتبارات تأمین شود قابلیت اجرای تمامی طرح‌ها وجود دارد. وی با اشاره به اینکه عملیات بیولوژی شامل درختکاری، بذرکاری و بذرپاشی برای مهار بیابان در اولویت است و مالچ‌پاشی در آخرین مرحله قرار دارد، تصریح کرد: ابتدا مالچ‌پاشی در 10 استان آغاز شد اما اکنون این عملیات به 4 استان محدود شده و تلاش برآن است که تا حد امکان از مالچ‌پاشی برای تثبیت شن‌های روان استفاده نشود.به گفته وی، 10 درصد اراضی کشاورزی کشور تحت‌تأثیر فرسایش بادی و کانون‌های شن و ماسه قرار دارد اما 40 درصد خسارات ناشی از فرسایش بادی در همین اراضی اتفاق می‌افتد. به همین دلیل کاهش این خسارات در اولویت کارهای اجرایی است.
مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها درباره ریزگرد و اقدامات انجام شده برای مقابله با این پدیده گفت: ایران برای در اختیار گذاشتن تجارب خود در زمینه مهار بیابانزایی به عراق و سایر کشورهایی که منشأ گردوغبار هستند اعلام آمادگی کرد اما مشکل اینجاست که بحث مقابله با گردوغبار در عراق اولویت ندارد.
البته وزیر محیط‌زیست عراق اعلام کرد که کشورش 45میلیون دلار برای مقابله با گردوغبار اختصاص می‌دهد. در پی آن ما اعلام کردیم درصورت تأمین این اعتبار و تأمین امنیت در عراق ما حاضریم هم آموزش بدهیم و هم در زمینه اجرا وارد شویم اما هنوز در این زمینه اقدام کارسازی از سوی عراقی‌ها صورت نگرفته است.
